فرق بين عدالت و احسان
به عنوان مثال، هرگاه جمعي در اتوبوسي نشسته اند و هر کسي براساس برنامه و نظم در صندلي خود قرار گرفته و ديگر جاي خالي نيست، در اين هنگام پيرمردي وارد اتوبوس مي شود و براي او جا نيست، در اينجا هر کسي در جاي خود براساس عدالت نشسته؛ ولي يک نفر از روي احسان برمي خيزد و جاي خود را به آن پيرمرد مي دهد؛ بنابراين احسان در موارد حسّاس لازم است، وگرنه افراد ناتوان به زحمت مي افتند. مثال ديگر: در سازمان بدن انسان، دو اصل عدالت و احسان حکومت مي کند که هر کدام در جاي خود لازم است. در حالت عادي، تمام دستگاه هاي بدن، نسبت به يکديگر، خدمت متقابل دارند و هر عضوي براي کل بدن، کار مي کند و از خدمات اعضاي ديگر نيز، بهره مند است. اين همان اصل عدالت است؛ ولي گاه عضوي مجروح مي شود و توان متقابل را از دست مي دهد، آيا ممکن است بقيه اعضا، دست از حمايت آن عضو مجروح بردارند؟ قطعا نه! اين، همان احسان است. در جامعه، براي سالم سازي، بايد اين دو حالت، حاکم باشد؛ وگرنه، آن جامعه، جامعه سالمي نيست. بنابراين، احسان يک نوع محبت و ابراز دوستي افزون بر عدالت است، چنانکه علي(ع) فرمود: «الإحسانُ مَحَبَّةٌ»[2] احسان يک نوع محبّت کردن و ابراز دوستي است. آري، گاهي دشمن غدّاري، به جامعه اي حمله کرده و به قتل و غارت مي پردازد، يا حوادث ناگواري چون بيماري، سيل و زلزله و طوفان، بسياري را بي خانمان مي سازد؛ در اين گونه موارد، اصل عدالت با همه قدرت و تأثير عميقش به تنهايي کارساز نيست. بايد احسان نماز رحمت الهي لَوْ يَعْلَمُ المُصَلّي ما يَغْشاهُ مِنَ الرَّحْمَةِ لَما رَفَعَ رَأْسَهُ مِنَ السُّجُودِ اگر نمازگزار بداند که چقدر از رحمت (خداوند تعالي) او را فراگرفته است، سرش را از سجده برنمي دارد. (غرر الحکم، ص261) نيک انديشان و دست لطف و کرم آنها به ياري مردم مصيبت زده بشتابد و نابساماني هاي آنها را، سامان بخشد؛ وگرنه شيرازه جامعه از هم پاشيده شده و آثار شوم آن بر همه جامعه، سايه مي افکند و گاهي موجب هرج و مرج در ابعاد مختلف مي شود. با اين توضيح به زندگي درخشان علي(ع) در رابطه با دو اصل عدالت و احسان مروري مي کنيم، که به راستي اعجاب آور و تحسين برانگيز بوده و درس هاي بزرگ زندگي درخشان اجتماعي را به ما مي آموزد.
عدالت ـ همان طور که گفتيم ـ آن است که هر چيزي در جاي خود قرار گيرد؛ چنانکه علي(ع) فرمود: «عدالت، هر چيزي را در جاي خود قرار دادن است.» و نيز فرمود: «العَدْلُ نِظامُ الأمور»[1] عدالت مايه نظم و تنظيم و برنامه ريزي امور است ولي احسان، به معني تفضل و نيکي، افزون بر عدالت است.