اوست که اين کتاب را بر تو نازل کرد. بعضي از آيه ها محکماتند, اين آيه ها ام الکتابند, و بعضي آيه ها متشابهاتند. اما آنها که در دلشان ميل به باطل است, به سبب فتنه جوئي و ميل به تاويل از متشابهات پيروي مي کنند, در حالي که تاويل آن را جز خداي نميداند. و آنان که قدم در دانش استوار کرده اند ميگويند: ما بدان ايمان آورديم, همه از جانب پروردگار ماست. و جز خردمندان پند نمي گيرند.

منه ءايات محكمات هنّ أمّ الكتاب و أخر متشابهات



اين آيه ، قرآن را به دو بخش « محكمات » و « متشابهات » تقسيم مى كند و آيات محكم را به عنوان مرجعى براى تفسير آيات متشابه معرفى مى نمايد و ياد آور مى شود كه پيروى از متشابهات ، بدون ارجاع آنها به محكمات ، باعث گمراهى است ، و تأويل قرآن براساس متشابهات كارى ناروا به شمار مى رود . در اين جا لازم است اولاً مقصود از محكمات و متشابهات و اين كه محكمات « امّ الكتاب » هستند بيان گردد و ثانياً معناى تأويل توضيح داده شود .







محكمات



آياتى را كه شنونده در درك معناى آنها دچار ترديد نمى شود و مفهومى كه از آن آيات به ذهن او تبادر مى كند استوار و متقن است ، محكمات مى گويند .



متشابهات



"متشابهات آياتى هستند كه مقصود از آنها روشن نيست و مفاهيمى كه از آنها دريافت مى شود همراه با ترديد است و اصولاً نخستين معنايى كه از آنها به ذهن شنونده خطور مى كند با محكمات قرآن ناسازگار است . بايد دانست كه خِفا و ترديد در معناى آيات متشابه برخاسته از الفاظ و تركيب جملات نيست ، زيرا اين گونه خفاها و ترديدها ، با مراجعه به لغت و ادبيات عرب و قواعد متعارف اهل زبان ، نظير ارجاع عام به خاص و مطلق به مقيد ، روشن مى گردد و مقصود آيه به دست مى آيد ، بلكه خفا و ترديد معلول ناسازگارى معناى ظاهرى آنها با محكمات است كه البته راه دستيابى به مقصود ، ارجاع آنها به محكمات است . به عنوان مثال ، خداوند فرموده است : « الرحمـن على العرش استوى خداى رحمان بر تخت فرمانروايى استيلا يافت » (طه ، 5) ، هر خواننده اى از اين آيه برداشت مى كند كه خداوند مانند پادشاهان بر تختى تكيه مى زند و بر هستى فرمانروايى مى كند ، ولى هنگامى كه به آيه « ليس كمثله شىء » (شورى ، 11) رجوع مى كند و در مى يابد كه تكيه زدن و مستقر شدن از ويژگى هاى اجسام است و جسم بودن خدا محال است ، به اين نتيجه مى رسد كه مقصود از استقرار خدا بر عرش ، تسلّط و احاطه او بر جهان هستى است . و يا هنگامى كه اين آيه خوانده شود : « وجوه يومئذ ناضرة ، إلى ربّها ناظرة آن روز كه چنين شود ، چهره هايى شادابند و تنها به پروردگارشان مى نگرند » (قيامت ، 22 و 23) ، ممكن است تصور شود كه خدا را مى توان با چشم ديد ، ولى وقتى به آيه « لاتدركه الأبصار » (اَنعام ، 103) برمى خوريم ، درمى يابيم كه مقصود از نظر ، نگاه حسّى نيست ، بلكه مقصود دريافت درونى و مشاهده قلبى است







تأويل



مقصود از تأويل ـ بر خلاف تصور بسيارى از مفسران گذشته ـ تفسير و بيان مراد نيست چنان كه مقصود از آن ـ بر خلاف تصور بسيارى از مفسران معاصر ـ معناى خلاف ظاهر آيه نيز نيست . تأويل از قبيل معناى الفاظ و عبارات و جملات نيست ، بلكه امرى واقعى است كه معنى و مفهوم كلام بر آن استوار است ، و به تعبير ديگر ، تأويل هر كلامى خاستگاه و منشأ پيدايش آن كلام است . به عنوان مثال ، هرگاه كسى از خدمتكار خود آب يا غذا بطلبد ، سخنش مظهر اين واقعيت است كه وى براساس اقتضاى انسانى خود طالب كمال است و مقتضاى آن بقاى وجود اوست ، و بقاى او وابسته به آب و خوراك است . اين واقعيت ها خاستگاه و تأويل درخواست او به شمار مى رود . تأويل آيات قرآن نيز به همين معناست يعنى حقيقتى وجود دارد كه سبب مى شود كارى واجب يا حرام گردد و معارف الهى براى انسان ها بيان شود يا حقيقتى هست كه اقتضا مى كند حادثه اى رخ دهد و آن حقيقت تأويل داستان هايى است كه در قرآن آمده است .







ـ فأمّا الّذين فى قلوبهم زيغ فيتّبعون ما تشابه منه



"اين بخش از آيه شريفه ، پيروى از متشابهات قرآن را مايه گمراهى ، و پى بردن به تأويل آنها يعنى دريافت خاستگاه احكام و معارف الهى را از طريق آنها كار منحرفان مى داند . اگر بدعت ها و مذاهب فاسد برخى فرقه هاى اسلامى را كه پس از رسول خدا (ص) از حق منحرف شدند بررسى كنيم ، به خوبى آشكار مى شود كه بيشترشان بر اثر پيروى از متشابهات و تأويل آيات متشابه دچار انحراف شدند گروهى به جبر گراييدند و گروهى به تفويض روى آوردند و عده اى خدا را جسم پنداشتند و گروهى صفات را از خدا نفى كردند . گروهى به تأويل آيات پرداختند و گفتند : احكام دين براى آن وضع شده است كه آدمى به حدّ كمال برسد ، و اگر راه ديگرى براى تكامل يافت شود كه انسان را سريع تر به كمال برساند بايد آن راه را پيمود . گروهى ديگر گفتند : تكليف هاى دينى براى رسيدن به قرب خداست و هرگاه انسان به تقرب دست يافت ديگر تكليفى ندارد و نماز و روزه و ساير احكام بر او واجب نيست . گروه ديگر گفتند : احكام و مقرّرات دينى براى اصلاح جامعه بشرى وضع شده است و چون بشر در عصر حاضر به قوانينى دست يافته كه براى اصلاح امور مردم سودمندتر است ، بايد به جاى احكام الهى به آنها عمل كند . گروهى نيز گفتند : دين براى اصلاح دنياست و دنياى امروز سياست هاى دينى را نمى پسندد و تمدّن كنونى به احكام دين رضايت نمى دهد ازاين رو قابليّت عمل را ندارد و بايد مقررات ديگرى جستوجو كرد .











ـ و ما يعلم تأويله إلاّ اللّه و الرّاسخون فى العلم



ظاهر اين است كه نبايد « الرّاسخون » را بر « اللّه » عطف نمود ، زيرا در قرآن هرگاه خصلت پسنديده اى براى گروهى از امّت بيان شده است كه پيامبر خدا (ص) نيز در ميان آن گروه باشد ، از آن حضرت به خصوص نام برده شده است ، مانند « آمن الرّسول بما أنزل إليه من ربّه والمؤمنون » (بَقَرَه ، 285) و مانند آيات 26 و 88 سوره توبه و آيه 68 سوره آل عمران و موارد ديگر . بنابراين اگر « الرّاسخون » بر « اللّه » عطف مى شد و دلالت مى كرد بر اين كه راسخان در علم ، تأويل آيات متشابه را مى دانند ، مى بايست به پيامبر نيز كه از زمره راسخان در علم ، بلكه افضل آنان است در آيه تصريح شود و جمله بدين صورت بيان گردد : « و ما يعلم تأويله إلاّ اللّه و رسوله والراسخون فى العلم » .



بايد دانست كه آنچه گفته شد با ادله اى ديگر كه دانش تأويل متشابهات را براى راسخان در علم اثبات مى كند منافات ندارد .