مقام و منصب در اسلام اساسا عنوان مسؤ وليّت ، وظيفه و امانت دارد و هيچ گاه نبايد با نظر طعمه و رياست به آن نگريست .
از ديدگاه اميرالمؤ منين (ع ) حكومت و امارت ، عنوان امارت را دارد كه در اختيار افراد قرار مى گيرد و مسؤ ولين حكومتى بايد افراد امانتدار و صالح باشند و از مقام ، به نفع خود و خويشان و جهت گردآورى مال ، سوء استفاده نكنند.
حضرت در نامه اى كه به اشعث بن قيس نوشت ، فرمود:
و انّ عملك ليس لك بطعمة و لكنه فى عنقك اءمانة .(82)
كار امارت تو، برايت طعمه و وسيله كسب مال نيست ، بلكه امانتى بر گردن توست كه بخوبى بايد از آن حفاظت نمايى .
حضرت در نامه به حاكم بحرين نوشت :
فلقد اءحسنت الولاية و اءدّيت الامانة .(83)
پس همانا بخوبى از عهده حكومت برآمدى و امانت خود را ادا كرده اى .
اميرالمؤ منين (ع ) در نامه اى كه به ابن عباس درباره اختلاس او نوشته است ، مى فرمايد:
... ان كنت فعلته فقد اءسخطت ربّك و عصيت امامك و اءخزيت اءمانتك .(84)
اگر تو انجام دادى (و خيانت كردى )، پس همانا پروردگارت را ناراحت كرده ، خلاف فرمان امام خود عمل نمودى و به امانت خويش خيانت كردى .
حضرت در نامه چهل ويك نيز از حكومت تعبير به امانت دارد و بر اين اساس ، ايشان افرادى را به امارت مى گمارند كه چنين برداشتى از آنان داشته باشند و كسانى كه طالب و خواهان رياست و مقام بودند و در اين راه ، تلاش بيهوده مى كردند براى پذيرش اين مناصب صالح نمى دانست و به طلحه و زبير كه خواهان حكومت و رياست بودند، فرمود:
اءرضيا بقسم اللّه لكما حتّى اءرى راءيى و اعلما آنى لااشرك فى امانتى الّا من ارضى بدينه و امانته من اصحابى .(85)
شما دو نفر به آنچه قسمت الهى است ، راضى باشيد تا من نظر خود را اعلام كنم ؛ اما بدانيد كه من در امانتم (حكومت ) كسى را شريك قرار نمى دهم ، مگر افرادى از اصحابم كه از دين و امانتدارى او مطمئن و راضى باشم .
بنابراين حكومت عنوان امانت دارد و امانتدار بايد امين ، مؤ من و مورد اطمينان باشد.
در اين باره در نامه اى كه حضرت به مالك اشتر نوشت و از او خواست به كوفه بيايد تا روانه مصر گردد، فرمود:
و استخلف على عملك اهل الثّقة و النّصيحة من اصحابك .(86)
و جانشين كار خود را (در نصيبين و جزيره ) فردى مورد اطمينان و خيرخواه از يارانت قرار ده .
حضرت همچنين در نامه اى كه به حذيفه نوشت ، فرمود:
فاجمع اليك ثقاتك و من احببت ممّن ترضى دينه و امانته و استعن بهم على اعمالك .(87)
و جمع كن افراد مورد اطمينان و كسانى كه مورد علاقه تو مى باشند و راضى به ديانت آنها و حسن امانتشان مى باشى و از آنها در كارهايت يارى بخواه .
حضرت در نامه خود به مالك اشتر در تبيين اختيارات كارگزار اسلامى مى نويسد:
ثمّ انظر فى امور عمّالك فاستعملهم اختبارا، و لاتولّهم محاباة و اءثرة فاءنهما جماع من شعب الجور و الخيانة و توخّ منهم اءهل التّجربة و الحياء، من اهل البيوتات الصّالحة و القدم فى الاءسلام المتقدّمة فاءنّهم اكرم اءخلاقا، و اءصحّ اءعراضا، و اءقلّ فى المطامع اءشراقا، و اءبلغ فى عواقب الامور نظرا.(88)
سپس بنگر در امور كارگزارانت ، پس آنان را با امتحان و آزمايش ، به كار بگمار و به خاطر دوستى و بدون مشورت ، به آنها امارت مده ؛ زيرا اين دو از شعبه هاى جور و خيانت هستند (چون به آن فرد و جامعه ستم و خيانت مى شود) و براى كارگزارى ، افراد باتجربه و باحيا را از خانواده هاى صالح و كسانى كه سابقه خدمت به اسلام دارند، طلب كن ، زيرا اخلاق آنان گرامى تر است و آبرويشان محفوظتر و طمعشان كمتر و عاقبت نگريشان فزونتر مى باشد.
از آنچه نقل شد، درمى يابيم كه يك كارگزار اسلامى بايد داراى اين ويژگيها باشد: مؤ من و ديندار باشد؛ رياست طلب و دنياپرست نباشد؛ امانتدار باشد؛ خيرخواه مردم و رهبر باشد؛ مورد اطمينان رهبر و حاكم باشد؛ اهل تجربه در كار خود باشد؛ باحيا و عفيف باشد؛ خوش سابقه باشد (سابقه انقلابى داشته باشد)؛ از خانواده هاى صالح باشد كه اخلاق خوب و طمع كمتر دارند؛ انتخاب او به وسيله حاكم نبايد به جهت علاقه مندى باشد، بدون اين كه درباره توان و پذيرش او مشورت شده باشد؛ زيرا اگر فردى را كه صلاحيت نداشته باشد و قابل پذيرش ‍ مردم نباشد در منطقه اى ماءمور نمايد، باعث ستم و خيانت به آنها و حتّى ظلم و خيانت به فرد منتخب خواهد شد.
حضرت امير (ع ) طبق اين شرايطى كه بيان شد، سعى مى كرد. افراد خوش سابقه از خاندانهاى صالح را براى مناصب مناطق مختلف انتخاب كند؛ كسانى كه به خاندانهاى عصمت و طهارت علاقه مند بوده ، در دستگاههاى خلفاى قبلى به سوء استفاده و دنياطلبى آميخته نشدند. اما افرادى كه هم توان اداره منطقه ماءموريت خود را داشته باشند و هم داراى سابقه درخشان باشند - با توجه به گذشت 25 سال انحراف از روش پيامبر (ص ) - كمتر پيدا مى شد؛ مخصوصا اين كه كارگزاران ولايت ، بايد تابع رهبر باشند و از او اطاعت كنند. از اين رو وقتى كه به پيشنهاد مالك اشتر، ابوموسى را در مقام خود ابقا مى كند، بعدا به خاطر عدم اطاعت او از رهبرى مسلمين و جلوگيرى از همراهى مردم با ايشان براى جنگ با ناكثين ، مجبور مى شود او را از كار بركنار كند و مردم كوفه را براى همراهى در جنگ ، با خود هماهنگ كند، چون مسؤ ول امت و جامعه اسلامى ، رهبر و حاكم مسلمانان مى باشد و كارگزاران بايد از او اطاعت كنند. البته اين بدان معنا نيست كه حاكم مسلمين به صورت ديكتاتورى مستبد درآيد، بلكه كارگزاران در عين اطاعت ، بايد نظرات خيرخواهانه خود را به رهبر ارائه دهند و در فرهنگ اسلامى تعبير به ((النصيحة لائمة المسلمين )) شده است . از اين رو حضرت امير (ع ) افرادى همچون مالك اشتر، محمّدبن ابى بكر، عثمان بن حنيف ، سهل بن حنيف ، قيس بن سعد و فرزندان عباس را براى امارت انتخاب مى كند، اما از خويشان نزديك و فرزندان خود كسى را براى امارت برنمى گزيند و زمانى كه مالك اشتر به كارگزارى فرزندان عباس ‍ اعتراض مى كند، حضرت جواب قانع كننده اى به او مى دهد.
نوشته اند پس از اين كه حضرت امير (ع )، فرزندان عباس را بر حجاز، يمن و عراق گمارد، مالك اشتر گفت : پس براى چه ما ديروز ما آن پيرمرد را كشتيم ؟ يعنى ، كشتن عثمان به خاطر اين بود كه او بدون جهت ، اقوام خود را سركار آورد. هنگامى كه حضرت امير (ع ) از سخن مالك اشتر باخبر شد، او را احضار كرد و مورد ملاطفت قرار داد و در تبيين انگيزه خود فرمود:
آيا من حسن و حسين را امارت دادم ؟ يا يكى از فرزندان برادرم ، جعفر و يا عقيل و يا حتى فرزندان او را؟ و اما اين كه فرزندان عباس را به امارت گماردم ، به خاطر اين بود كه شنيدم عباس مكرّرا از رسول خدا طلب امارت مى كرد و ايشان نيز به او فرمود:
يا عمّ انّ الامارة انّ طلبتها وكلت اليها و ان طلبتك اعنت عليها.(89)
اى عموى من ! حكومت و امارت به گونه اى است كه اگر آن را بخواهى ، موكّل آن خواهى شد (و بايد خودت آن مقام را حفظ كنى ) و اگر آن تو را طلب كند، بر حفظش يارى خواهى شد. (يعنى ، كسى كه طالب مقام است ، تمام همّ و غم او اين است كه مقام ، از دست او گرفته نشود، اما اگر مقام به سراغ كسى بيايد، وسايل و ابزار حفظ آن نيز فراهم مى شود)
و من در دوران عمر و عثمان مى ديدم كه فرزندان عباس شاهد ولايت كسانى از فرزندان ((رها شدگان )) بودند، اما هيچ يك از آنها به ولايت گمارده نشدند؛ پس دوست داشتم كه صله رحم نموده ، آنچه در نفسهاى آنها (از عقده حقارت ) بود، از بين ببرم .
و بعد فان عملت احدا هو خير منهم فاءتنى به ؛ و حالا هم اگر فردى را كه از آنها بهتر باشد، مى شناسى او را نزد من بياور (تا براى مناصب حكومتى از آن استفاده نمايم ).
مالك اشتر بعد از شنيدن سخنان حضرت امير (ع ) از نزد ايشان در حالى كه شك شبهه او زايل شده بود، خارج شد.(90)
از سخنان حضرت امير (ع ) بخوبى استفاده مى شود كه انتخاب افراد بر اساس لياقت آنها بوده است و چنانچه حضرت افراد شايسته ترى مى يافت ، به سراغ آنها رفته ، از وجود آنها در كارهاى دولتى استفاده مى كرد.
ايشان اطاعت از افرادى را كه براى امارات تعيين مى كرد، مشروط به پيروى آنان از دستورات اسلام ، قرآن و حق مى دانست و در صورتى كه تخلّف مى ورزيدند، آنها را بركنار مى كرد.
حضرت در هنگام معرفى عبداللّه بن عباس به مردم بصره ، به عنوان استاندار جديد آنها فرمود:
فاسمعوا له و اءطيعوا اءمره اءطاع اللّه و رسوله فان اءحدث فيكم اءوزاع عن الحقّ فاعلموا اءنّى اءعزله عنكم .(91)
پس سخن او را شنيده ، دستورش را فرمان بريد تا زمانى كه او از خدا و رسولش اطاعت كند. پس اگر در ميان شما بدعتى به وجود آورد يا از مسير حق منحرف شود، مطمئن باشيد كه من او را از حكومت بر شما عزل خواهم كرد.
در اين باره ابن عبدالبرّ مى نويسد: حضرت اميرالمؤ منين (ع ) مردم ديندار و امانتدار را براى امارت انتخاب مى كرد و هرگاه خيانتى از آنها سر مى زد، طىّ نامه اى به او مى نوشت :
قد جاءتكم موعظة من ربّكم فاوفوا الكيل و الميزان بالقسط و لابتخسوا النّاس اءشياءهم و لاتعثوا فى الارض مفسدين ، بقية اللّه خير لكم ان كنتم مؤ منين و ما اءنا عليكم بحفيظ؛ اذا اتاك كتابى فاحتفظ بما يديك من اءعمالنا حتى نبعث اليك من يتسلّمه منك .
ثمّ كان - عليه السّلام - يرفع و طرفه الى السّماء و يقول :
اللّهمّ انّك تعلم آنى لم آمرهم بظلم خلقك و لابترك حقك .(92)
همانا موعظه اى از جانب پروردگارتان آمد؛ پس تمام كنيد پيمانه و ترازو را به عدالت و كم نكنيد از مردمان ، چيزهاى ايشان را و در زمين تباهى مكنيد، در حالى كه مفسد باشيد. باقى گذاشته خدا بهتر است براى شما، اگر مؤ من باشيد و من براى شما نگهبان نيستم . هرگاه نامه من به تو رسيد، پس حفظ كن آنچه كه از كار ما در دست تو مى باشد، تا اين كه به سوى تو بفرستم كسى را كه از تو آنها را تحويل بگيرد.
سپس آن حضرت به سوى آسمان نگريسته ، مى فرمود:
بار الها! تو مى دانى كه من آنها را به ستم بر بندگانت و به ترك حق تو فرمان نداده ام .
بدينسان حضرت افراد خاطى را عزل مى كرد و از آنها مى خواست كه دست از كار بكشند، تا فرد شايسته ديگرى را مسؤ ول كار او گرداند. در بعضى از مواقع نيز از او مى خواست كه به مركز حكومت برود و حضرت او را مورد بازجويى قرار مى داد.
ابتداى نامه حضرت از آيه 58 سوره يونس و بقيّه آن از آيات 85 و 86 سوره هود مى باشد؛ با اين تفاوت كه در آنجا عبارت ((اوفوا المكيال و الميزان )) آمده است .
اين نامه ، به گونه ديگرى نيز روايت شده است كه چون حاوى نكات سودمندى است ، آن را نقل مى كنيم :
سوده ، دختر عماره همدانى ، بعد از شهادت على (ع ) بر معاويه وارد شد معاويه به خاطر اين كه سوده در جنگ صفّين ، مردم را عليه وى تحريك كرده بود، به سرزنش او پرداخت و اين گفتگو به سؤ ال معاويه از سوده انجاميد. معاويه پرسيد: حاجت تو چيست ؟
سوده گفت : به درستى كه خداوند از وضع ما و آنچه از حق ما بر تو واجب نموده است ، از تو سؤ ال مى كنند. مدام از جانب تو افرادى مى آيند و با اتكاى به سلطنت تو عمل مى كنند. پس ما را بمانند گندم درو مى كنند و همچون پايمال كردن گياه ، پايمال مى كنند؛ به ما سختى و مرگ را مى چشانند. بسر بن ارطات كه به سوى ما آمد، مردان ما را كشت و اموال ما را گرفت . اگر مساءله اطاعت نبود، ما به خاطر عزّت خود، در مقابل او مى ايستاديم . پس اگر او را از حكومت بر ما عزل كنى ، شكرگزار تو خواهيم بود و اگر وى را عزل نكنى ، به تو كفر مى ورزيم (و عليه تو قيام خواهيم كرد). معاويه از شهامت سوده به خشم آمده و گفت : اى سوده ! با قوم خود مرا تهديد مى كنى ؟ همانا تصميم گرفته ام تو را بر شتر بزرگى بسته ، به سوى او (بسر) بازگردانم تا حكمش را درباره تو جارى سازد.
سوده پس از كمى سكوت ، گفت :
صلّى الا له اعلى روح تضمّنها
قبر فاصبح فيه العدل مدفونا
قد حالف الحق لايبغى به بدلا
فصار بالحق و الايمان مقرونا
درود خدا بر روحى كه قبر آن در برگرفت ؛ پس عدل در آن مدفون گرديد.
همانا هم پيمان حق بوديد، به گونه اى كه به جاى آن بدلى نجست ؛ پس با حق و ايمان همراه و مقرون گرديد.
معاويه كه اشعار را شنيد، گفت : اين اشعار درباره چه كس است ؟
سوده گفت : به خدا قسم ! اين اشعار درباره اميرالمؤ منين ، على بن ابيطالب ، است . به خدا سوگند! همانا نزد او رفتم در مورد مردى كه او را بر صدقات (ماليات زكات ) ولايت داده بود؛ پس او به ما ظلم كرد. در حالتى با او برخورد كردم كه ايستاده ، مشغول نماز بود. پس چون مرا ديد، از نمازش منصرف شد و سپس با مهربانى و رفق و مدارا به من رو كرد و گفت : آيا حاجتى دارى ؟ گفتم : آرى و گزارشى از كار وى را به او دادم . حضرت گريه كرد و بعد فرمود: اللّهم انت الشّاهد علىّ و عليهم و انّى لم آمرهم بظلم خلقك ؛ بارالها! تو بر من و آنان گواهى و اين كه من آنها را به ستم بر بندگانت فرمان نداده ام .
سپس قطعه پوستى بيرون آورد و بر آن نوشت :
بسم اللّه الرّحمن الرّحيم . قد جاءتكم بيّنة من ربّكم فاوفوا الكيل و الميزان و لاتبخسوا النّاس الشّاهد اءشياءهم و لاتفسدوا فى الارض بعد اصلاحها ذلكم خير لكم ان كنتم مؤ منين .(93)
فاذا قراءت كتابى هذا فاحتفظ بما فى يديك من عملنا حتى يقدم عليك من يقبضه منك والسّلام .
به نام خداوند بخشاينده مهربان . همانا دليل روشنى از جانب پروردگارتان آمد. پس تمام كنيد پيمانه و ترازو را و كم نكنيد از مردمان ، چيزهاى ايشان را (به بهاى اندك از آنها نخريد) و در زمين فساد نكنيد بعد از اصلاح آن . اين بهتر است براى شما، اگر از مؤ منان باشيد.
هرگاه نامه مرا خواندى ، آنچه در دست تو مى باشد از جهت كارگزارى ما (ماليات و زكات ) حفظ كن ، تا به سوى تو بيايد كسى كه آن را از تو بگيرد والسّلام .
سپس نوشته را به من داد، بدون اين كه به خدا قسم ، آن را به خاك مهر بزند و يا به چيزى ببندد. پس نامه را به صاحبش رساندم و او در حالى كه عزل شده بود، از ميان ما رفت .
معاويه كه سخنان سوده را درباره على (ع ) شنيد، دستور داد آن گونه كه وى مى خواهد، نامه براى او بنويسند و او را با رضايت و بدون شكوه و گلايه ، روانه ديارش كنند.(94)
از اين نامه به روشنى پيداست كه حضرت امير (ع ) به اعمال و رفتار كارگزاران خويش ، توجّه خاصى داشته است و افراد خائن را بلافاصله عزل مى كرده است . همچنين از نامه حضرت به دست مى آيد كه خيانت در امور حكومتى ، يك نوع فساد در زمين محسوب مى شود.
از متن دو نامه ، حدس زده مى شود كه در اصل يك نامه بوده است و اختلاف از راوى است . همچنين نقل كشف الغمّه ، صحيح تر و دقيق تر به نظر مى رسد.
نكته ديگرى كه بايد يادآورى كرد ايمان و تلاش سوده در جنگ صفّين و اشعارش درباره حضرت اميرالمؤ منين (ع ) است كه حاوى مضامين ارزشمندى است .