دو نظريّه معروف
برخي علم را با تئوري ها و انواع نظريّه ها و برداشت ها و نتيجه گيري ها، يکسان مي دانند و معيار و ملاک ثابت و روشني براي مَحک زدن فرضيّه ها و تئوري ها ندارند. و چون فرضيّه ها و تئوريها کهنه مي شوند و جاي خود را به فرضيّه هاي جديد مي سپارند، و هر روز «کهنه» به «نو» تبديل مي گردد، باور کرده اند که: علم انسان به جهل تبديل مي شود. و دانش بشري ثبات و قوامي ندارد. در نتيجه انسانها همواره در حال تجربه و آزمايش قرار دارند و نمي توانند به تکيه گاههاي ثابتي تکيه زنند. زيرا با روش هاي تجربي (پراگماتيسمي) و اصالت عمل (پوزيتويسم) نمي توانند همه واقعيّت هاي نظام هستي را کشف کنند، و به آنچه که شناختند و کشف کرده اند نيز نمي توانند پاي بند باشند و به آنها اصالت بخشند. امّا ديدگاه توحيدي پيامبران الهي و اسلام، و ديدگاه نهج البلاغه، نسبت به علم و آگاهي داراي معيارها و ملاکها و باورها و اصول فکري جاودانه اي مي باشد. در اين تفکّر: الف- واقعيّت هاي ثابت گوناگوني در سراسر نظام هستي موجود است. (مانند فرمول پيدايش آب، که از هيدروژن و اکسيژن پديد مي آيد) ب- واقعيّت ها را مي توان شناخت. ج- روش ها و شيوه هاي دقيقي براي شناخت واقعيّت ها وجود دارد. د- چون واقعيّت ها اصيل و جاودانه اند شناختي که بر اساس واقعيّت ها باشد ثابت و جاودانه است. (فرمول پيدايش آب تغييرپذير نيست) بنابراين علم و آگاهي جاودانه، باورهاي جاودانه، فرمول هاي جاودانه، محاسبات جاودانه، تحليل ها و راه حل هاي جاودانه، وجود دارد، و کهنگي نخواهد پذيرفت. و همواره در طول عصرها براي همه نسل ها قابل استفاده خواهد بود. چون واقعيّت ها وجود دارند و قابل شناخت مي باشند، بشر توانسته است به انواع علوم و فنون آگاهي پيدا کند، انواع محاسبات را بشناسد و جهان را با انواع اختراعات خود دچار تحوّل چشمگيري سازد، و هر روز مراحل تازه اي از راه تکامل را به خوبي بپيمايد. اگر واقعيّت ها وجود نداشت و قابل شناخت نبود و يا جاودانه نبود، و هر روز «کهنه» به «نو» تبديل مي شد، از اختراعات و اکتشافات بشري خبري نبود، و شيوه هاي صحيح درمان و بهداشت وجود نداشت. و راه هاي تکامل و ترقّي شناخته نمي شد. حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام نسبت به اين حقيقت فرمود: اَيُّهَا النَّاسُ مَنْ سَلَکَ الطَّريقَ الْوَاضِحَ وَرَدَ الْمَاءَ وَ مَنْ خَالَفَ وَقَعَ فِي التِّيْهِ «اي مردم، آن کس که از راهي آشکار رود، به آب خواهد رسيد، و آن کس که از بي راهه رود منحرف شده، به حيرت و سرگرداني دچار خواهد شد.[1] .
براي علم و آگاهي، تعريف هاي گوناگوني کرده اند که ارزيابي درست هر کدام، نقش تعيين کننده اي در مبحث علمي دارد.
1- کتاب محاسن ص262 ح232: برقي (متوفاي 274 ه) 2- کتاب غيبت ص9 وص27 مقدمة المؤلّف: نعماني (متوفاي 342 ه) 3- بحارالانوار ج2 ص266 وج64 ص158: مجلسي (متوفاي 1110 ه) 4- تفسير برهان ج 4 ص 260 ح1: علامه بحراني(متوفاي 1107 ه) 5- کتاب مسترشد ص407/76 ط جديد: طبري شافعي (متوفاي 310 ه) 6- کتاب ارشاد ص147 قديم: شيخ مفيد (متوفاي 413 ه) 7- منهاج البراعة ج 2 ص 307: ابن راوندي (متوفاي 573 ه) 8- الغارات ج 2 ص 584: ابن هلال ثقفي (متوفاي 283 ه) 9- بحار الانوار ج68 ص159 وج68 ص262: مجلسي (متوفاي 1110 ه) 10- مشکوة الانوار ص75 ح10 فصل7: طبرسي (متوفاي 548 ه).