گواهي کميل بن زياد به گستردگي علوم امام علي
علي بن ابيطالب عليه السلام دست مرا گرفت و به ناحيه جبّان برد. چون به صحرا در آمد، نَفَسِ بلندي کشيد و فرمود: يا کُمِيلُ، اِنَّ هذِهِ القُلُوبَ أوْعِيَةٌ فَخَيْرُها أوعاها يا کُميلُ اِحْفِظ عَنّي ما أقُولُ: النّاسُ ثِلاثِةٌ، عالِمٌْ رَبّاني، و مُتَعَلِّمٌ عَلَي سَبيلِ نَجاةٍ، وَ هَمَجٌ رَعاعٌ، لِکُلِّ ناعِقٍ أتْباعٌ يَميلُونَ مَعَ کُلِّ رِيحٍ، لَمْ يَسْتَضيئُوا بِنُورِ العِلْمِ، وَ لَمَ يَلْجَوؤا اِلي رُکْنٍ وَثيقٍ.[1] . «اي کميل: اين دلها مانند ظرفهاست و بهترين آنها نگهدارنده ترين آنهاست. اي کميل، حفظ کن آنچه را که مي گويم: مردم سه دسته اند: عالم ربّاني، آموزنده اي که بر سبيل نجات و رهايي است، و مگسان کوچک و ناتوان که از هر آواز کننده اي پيروي مي نمايند و با هر بادي مي روند. از نور دانش روشنائي نگرفته اند و به پايه اي استوار پناه نبرده اند.» يا کُمِيْلُ: اَلْعِلْمُ خَيْرُ الْمالِ. اَلْعِلْمُ يَحْرِسُکَ، وَ اَنْتَ تَحْرُسُ الْمالَ وَ الْمالُ تَنْقُصُهُ النَّفَةُ، وَ الْعِلْمِ يَزْکُوا عَلَي الْانْفاقِ. يا کُمِيْلُ: مَعْرِفَةُ العِلْمِ دَيْنٌ يَدانُ بِهِ يَکْسِبُهُ الطَّاعَةَ فِي حَياتِهِ وَ جَميلَ الْاءُحدُوثَةِ بَعْدَ وَفاتِهِ وَ مَنْفَعَةُ الْمالِ تَزُولُ بِزَوالِهِ.وَ الْعِلْمُ حاکِمٌ وَالْمالُ مَحْکُومٌ عَلَيْهِ. يا کُمِيْل: ماتَ خُزّانُ الْمالِ، وَ الْعُلَماءُ باقُونَ ما بَقِيَ الدَّهْرُ. أعْيانُهُمْ مَفْقُودَةٌ وَ اَمْثالُهُم في الْقُلُوبِ مَوْجُودَةٌ. «اي کميل، دانش بهتر از مال است. علم تو را حراست مي کند و تو مال را نگهباني. مال از انفاق نقصان مي پذيرد و دانش با انفاق افزون مي گردد. آشنايي با دانش ديني است که بدان در روز قيامت پاداش داده مي شود و اين امر براي انسان اطاعت در زندگي و ياد نيکو را پس از مرگش به دست مي آورد. منفعت مال با زوالش از ميان مي رود. علم فرمانرواست و مغلوب. اي کميل، اندوزندگان دارايي از ميان مي روند و حال آنکه دانشمندان باقي هستند تا زماني که روزگار پا برجاست. وجودهاي دانشمندان گم شده و صورتهاي آنها در دلها موجود است.» ثُمَّ قالَ: ها اِنَّ هيهُنا عِلْماً وَ أشارَ اِلي صَدْرِهِ لَوْ أصَبْتُ لَهُ حَمَلَةً بَلَي أصَبْتُ لَقِنا غَيْرَ مَأْمُونٍ يَسْتَعْمِلُ آلَةَ الدِّينِ في طَلَبِ الدُّنْيا وَيَسْتَظْهِرُ بِحُجَجِ اللَّهِ عَلي اَوْلِيائِهِ وَ بِنِعَمِ اللَّهِ عَلَي مَعاصِيهِ، أوْ مُنْقاداًلِحَمَلَةِ الْعِلْمِ، لا بَصيرَةَ لَهُ في أنْحائِهِ. يَنْقَدِحُ الشَّکُّ فيقَلْبِهِ بَأَوَّلِ نْاعِقٍ مِنْ شُبْهَةٍ. اِلاَّ لا ذا وَ لا ذاکَ. فَمَنْ هُوَ مَنْهُومٌ بِاللذَّاتِ، سَلِسُ الْقِيادِ اِلي الشَّهَواتِ وَ مُغْرَمٌ بِالْجَمْعِ وَ الْإدِّخارِ وَ لَيْسَ مِنْ دُعاةِ الدّينِ أقْرَبُ شَبَهاً بِهِ الْاءنْعامُ يَمُوتُ الْعِلْمُ بِمُوتِ حامِلِيهِ. آنگاه فرمود: «هان: اينجا علم فراواني است «با دست خويش به سينه اش اشاره فرمود» اگر براي آن حاملان و آموزندگاني مي يافتم. بلي مي يابم تيزهوش و زيرکي را که ابزار دين را براي کسب دنيا بکار مي بندد و با حجّت ها و براهين خداوند بر دوستانش برتري مي جويد و با نعمتهاي پروردگار بر گناهان خود مي افزايد، و يا مي يابم فرمانبرداري را که از اصحاب و حاملان دانش فرمان مي برد ولي در پهلوانش بصيرتي به علم ندارد، با نخستين کسي که به ندا در مي دهد شک و ترديد در دل او زبانه مي کشد. پس نه اهل امانت است و نه آن. يا کسي است که آزمند لذّت ها و فرمانبردار شهوات است و يا کسي است که به مال اندوزي شيفته مي باشد و از دعوت کنندگان به دين نيست و شبيه ترين چيز به چهار پايان است، آري دانش اين چنين با مرگ صاحبانش از ميان مي رود.» ثُمَ قالَ: اللَّهُمَّ لا تَخْلُو الْاَرْضَ مِنْ قائِمِ بِحُجَّةٍ إمّا ظاهِراً مَشْهُوراً وَ اِمَّا خائِفًا مَغْمُوراً، لِئَلاَّ تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهُ وَ ميثاقُهُ، کَمْ وَ أيْنَ؟ أولئِکَ الْاَقلُّونَ عَدَداً، وَ الْاءَعْظَمُونَ قَدَراً، بِهِمْ يَحْفَظُ اللَّهُ حُجَجَهُ حَتَّي يُودِعُها في اَشْباهِهِم، هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَي حَقائِقِ الْاُمُورِ. فَباشِرُوا رُوحَ الْيَقينِ، وَ اسْتَلانُوا ما آسْتَوْعَرَ الْمُتْرَفُونَ و أنِسُوا بِما اسْتَوْحَشَ مِنْهُ الْجاهِلُونَ، صَحِبُوا الدُّنْيا بِأبْدانٍ أرْواحُها مُعَلَّقَةٌ بِالَْمحَلِّ الْاَعْلي، يا کُمِيْل، أُولئِکَ خُلَفاءُ اللَّهِ في أرْضِهِ، وَ الدُّعاةِ اِلي بدينِهِ، آه، آه، شَوْقاًاِلَيْهِمْ وَ اِلي رُؤْيَتِهِمْ، وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ لَناوِلَهُمْ. آنگاه فرمود: «پروردگارا، زمين تهي نمي ماند از کسي که حجّت و دين خدا را برپا دارد و آن کس يا آشکار ومشهور است و ياترسان «بر اثر تَبَه کاري» و پنهان است. تا اينکه حجّت ها و پيمان خداوند باطل نگردد. اينان چقدرند و کجايند. آنان از لحاظ شماره اندکند و از جهت قدر و منزلت با عظمتند. پروردگار با آنها حجّتهاي خويش را حفظ مي کند تا اينکه آنها اين حجّتها را در مانندهاي خود بسپارد. دانش و بصيرت با هم براي حقايق امور به آنها روي آورده. پس آنها روح اليقين را لمس کرده اند و آنچه را که ناز پروردگار به نعمت دشوار مي دانند آسان شمرده اند و به آنچه که از آن نادانها وحشت کرده اند، خوي گرفته اند و با بدنهايي که روحهاي آنها به جاي بسيار بلند آويخته است در دنيا زندگي مي کنند. اي کميل، اينان جانشينان پروردگار در روي زمين هستند و دعوت کنندگان به دين او مي باشند. آه، آه، بسيار اشتياق به آنها و به ديدار آنها دارم.»
ابوحمزه ثمالي از عبدالرّحمن بن جلدب روايت کرد که کميل بن زياد نَخَعي گفت:
1- عقد الفريد ج2 ص69: ابن عبد ربه مالکي (متوفاي 328 ه) 2- تاريخ ابن واضح ج2 ص205: ابن واضح (متوفاي 292 ه) 3- تحف العقول ص 169: ابن شعبه حراني (متوفاي 380 ه) 4- کتاب خصال ج1 ص186 ح157: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه) 5- اکمال الدين ص289 الي294: شيخ صدوق (متوفاي 381 ه) 6- عيون الاخبار ج2 ص 355: ابن قتيبة (متوفاي 276 ه) 7- محاسن و مساوي ص 40: بيهقي شافعي (متوفاي 569 ه).