علوم جغرافيا
حضرت علي عليه السلام در مذمّت اهل بصره به آنان فرمود: اَرْضُکُمْ قَرِيبَةٌ مِنَ الماء بَعيدَةٌ مِنَ السَّماء «زمين شما به آب نزديک است و از آسمان دور»[1] . ابن ابي الحديد در بيان تفسير جمله اوّل گفته است که: زمين بصره به آب دريا بسيار نزديک مي باشد و به همين جهت در اثر طغيان آب فارس دوبار غرق شده، يک بار در زمان «القادر باللَّه» و دفعه ديگر در زمان «القائم بامر اللَّه». چنانچه آن حضرت در ضمن اخبار غيبيه به آن خبر داده است که مي فرمايد: کُنْتُمْ جُنْدَ الْمَرْأَةِ، وَأَتْبَاعَ الْبَهِيمَةِ؛ رَغَا فَأَجَبْتُمْ، وَعُقِرَ فَهَرَبْتُمْ. أَخْلَاقُکُمْ دِقَاقٌ، وَعَهْدُکُمْ شِقَاقٌ، وَدِينُکُمْ نِفَاقٌ، وَمَاؤُکُمْ زُعَاقٌ، وَالْمُقِيمُ بَيْنَ أَظْهُرِکُمْ مُرْتَهَنٌ بِذَنْبِهِ، وَالشَّاخِصُ عَنْکُمْ مُتَدَارَکٌ بِرَحْمَةٍ مِنْ رَبِّهِ. کَأَنِّي بِمَسْجِدِکُمْ کَجُؤْجُؤِ سَفِينَةٍ قَدْ بَعَثَ اللَّهُ عَلَيْهَا الْعَذَابَ مِنْ فَوْقِهَا وَمِنْ تَحْتِها، وَغَرِقَ مَنْ فِي ضِمْنِهَا. و رواية: وَايْمُ اللَّهِ لَتَغْرَقَنَّ بَلْدَتُکُمْ حَتَّي کَأَنِّي أَنْظُرُ إِلي مَسْجِدِهَا کَجُؤْجُؤِ سَفِينَةٍ، أَوْ نَعَامَةٍ جَاثِمَةٍ. و رواية: کَجُؤْجُؤِ طَيْرٍ فِي لُجَّةِ بَحْرٍ. و رواية أخري: بِلَادُکُمْ أَنْتَنُ بِلَادِ اللَّهِ تُرْبَةً: أَقْرَبُهَا مِنَ الْمَاءِ، وَأَبْعَدُهَا مِنَ السَّمَاءِ، وَبِهَا تِسْعَةُ أَعْشَارِ الشَّرِّ، الُْمحْتَبَسُ فِيهَا بِذَنْبِهِ، وَالْخَارِجُ بِعَفْوِ اللَّهِ. کَأَنِّي أَنْظُرُ إِلَي قَرْيَتِکُمْ هذِهِ قَدْ طَبَّقَهَا الْمَاءُ، حَتَّي مَايُرَي مِنْهَا إِلَّا شُرَفُ الْمَسْجِدِ، کَأَنَّهُ جُؤْجُؤُ طَيْرٍ فِي لُجَّةِ بَحْرٍ! «شما سپاه يک زن بوديد، و پيروان حيوان (شتر عايشه)، تا شتر صدا مي کرد مي جنگيديد، و تا دست و پاي آن قطع گرديد فرار کرديد، اخلاق شما پَست، و پيمان شما از هم گُسسته، دين شما دورويي، و آب آشاميدني شما شور و ناگوار است، کسي که ميان شما زندگي کند به کيفر گناهش گرفتار مي شود، و آن کس که از شما دوري گزيند مشمول آمرزش پروردگار مي گردد، گويا مسجد شما را مي بينم که چون سينه کشتي غرق شده است، که عذاب خدا از بالا و پايين او را احاطه مي کند، و سرنشينان آن همه غرق مي شوند.» و در روايتي است: «سوگند بخدا، سرزمين شما را آب غرق مي کند، گويا مسجد شما را مي نگرم که چون سينه کشتي يا چونان شتر مرغي که بر سينه خوابيده باشد بر روي آب مانده است.» و در روايت ديگر:«مانند سينه مرغ روي آب دريا.» و در ورايت ديگري آمده: «خاک شهر شما بد بُوترين خاکهااست، از همه جا به آب نزديکتر[2] و از آسمان دورتر، و نُه دَهم شرّ و فساد در شهر شما نهفته است، کسي که در شهر شما باشد گرفتار گناه، و آن که بيرون رود در پناه عفو خداست. گويي شهر شما را مي نگرم که غرق شده، و آب آن را فرا گرفته، چيزي از آن ديده نمي شود، مگر جاهاي بلند مسجد، مانند سينه مرغ بر روي امواج آب دريا!» پس همان گونه شد که حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام فرموده بود. و نيز آورده است که: معناي «دوري بصره از آسمان» اين است که به وسيله رصدها و آلات نجومي ديده شده که دورترين نقاط معموره روي زمين از دائره «نصف النهار» «اُبُلّه» مي باشد، که در نواحي بصره واقع است. و سپس مي گويد: بيان اين نکات دقيق از خصائص اميرالمؤمنين عليه السلام است، زيرا از موضوعاتي خبر داده که عرب به آن آشنايي نداشته و جز دانشمندان محقق کسي به آن آگاهي ندارد، و اين از اسرار و غرايب بديعه آن حضرت عليه السلام مي باشد.[3] .
سيّد رضي قدس سره در نهج البلاغه آورده: