زبانه هاي آتش











زبانه هاي آتش



طلحه با صدها کنيز زيبا و غلامان خوش سيما و نيرومند و مزارع فراوان و کاخهاي متعدد در بصره، فلسطين، مدينه و با داشتن ثروت سرشار که از اندازه بيرون است مي خواهد بر سفره ي رنگين زندگاني راحت و فراخ خود، قدرت بيفزايد آن هم قدرت حکومت، قدرت خلافت بر سرزمين پهناور اسلام.

او مي خواهد همراه ثروت و تجمل خود، اميرالمومنين شود و بدانچه کتاب خداست و سنت فرستاده ي خدا مي باشد فرمان دهد و بر کاخ سر به فلک کشيده بنشيند و براي مردم رنجيده اي که در ميان شنهاي سوزان زندگي مي کنند و علفهاي خشک صحرا را در شکمهاي خود و فرزندانشان جاي مي دهند و سد جوع مي کنند دادستان باشد و دادگستر شود.

طلحه در روزگار عمر همه شب خواب خلافت مي ديد و همه روز در روياي آن به سر مي برد تا جايي پيش رفت که عده اي را با خود همراه کرد تا بعد از عمر، خلافت او را پذيرا شوند و عمر هم تا حدودي به اين تلاشها واقف بود.

معلوم نشد هنگامي که ابولوءلوء موفق شد ضربه هاي مهلک خود را بر پيکر عمر وارد آورد و او را به بستر مرگ روانه کند طلحه کجا بود؟

چرا رابطه ي طلحه با مغيره بن شعبه مالک ابولوءلوء بررسي نشد. مغيره در بالين عمر - وي را ترغيب کرد که فرزند خويش عبدالله را به جانشيني خود وصيت کند - چرا هيچ کس

[صفحه 188]

از مغيره نپرسيد که مسئوليت او در اين ماجرا چه اندازه است و چگونه است که قريش مغيره را به بالين عمر آوردند و برائت گرفتند.

آيا مي توانيم بگوييم که طلحه در توطئه قتل عمر دست داشت و زمان اجراي برنامه را مي دانست و براي اين که در مظان اتهام واقع نشود قبل از اجراي برنامه از مدينه خارج شد؟

طلحه که براي خلافت آرام نداشت از زمان بيماري مشرف به موت عمر و همچنين در مدت سه روزي که اعضاي شوراي خلافت مشغول گفتگو و مشورت براي انتخاب خليفه بودند در خارج از مدينه به سر مي برد و خبري از او به دست نيامد.

با اين که وضع زندگي طلحه طوري بود که در هر مسافرت اهل خانه اش را از مقصد خود باخبر مي کرد چه شد که اين بار، با داشتن اسبها و شترهاي تيزرو و غلامان چابک سوار، کسي نرفت و طلحه را خبر نکرد که به عضويت شوراي خلافت انتخاب شده است و قابل باور نيست که کسي به سوي طلحه نرفته باشد و او را از وقايعي که در مدينه رخ داده، خبر نکرده باشد.

مردم شهرهاي دور و نزديک و اعراب صحرانشين به سوي مدينه روان شدند ولي نمي توان قبول کرد که طلحه از آنچه در مدينه اتفاق افتاده بي خبر است و معلوم نبود چرا قافله هايي که به مدينه وارد مي شدند خبري از طلحه نداشتند و چرا وي براي شرکت در شوراي خلافت به فوريت به مدينه مراجعت نکرد.

اما همين که خليفه انتخاب شد و مردم با او بيعت کردند، شب آن روز از سفر مراجعت کرد و به مدينه وارد شد و خود، به عثمان دست بيعت داد.

تاريخ در اين مورد خاموش است، چگونه مي توان باور کرد طلحه اي که به فتنه و فساد دلخوش بود و از تکبر و نخوت بهره ي فراوان داشت به کار خلافت بي تفاوت بوده است، بلکه درست آن است که طلحه در توطئه قتل عمر دست اندرکار بوده و از ترس آشکار شدن نقشه هاي پشت پرده از آمدن به مدينه و بالاخره از حضور در شوراي خلافت مسامحه کرد.

به نظر مي رسد که در اين مساله بررسي و تحليل نشده و تاريخ بدون توجه، از آن گذشته است.

در بررسي قتل عثمان به اين نتيجه مي رسيم که طلحه و يارانش نقشه ي کشتن عثمان را با

[صفحه 189]

احتياط کامل ترسيم کردند و بدون تظاهر آن را اجراء نمودند و همين که نتوانستند به طور مستقيم از آن بهره برداري کنند فرياد برآوردند و خون خليفه را مطالبه کردند.

مي بينيم در انقلابي که سازمان خلافت عثمان زير و رو گرديد دسته اي از بصره و عده اي از مصر و گروهي از کوفه به سوي مدينه روان شدند، حرکت اين دسته ها همراه با سازماندهي و نظم و فرماندهي بود و ترتيبي داده شد که تمام گروهها در روز معين در فاصله ي کمي از شهر مدينه در مکانهاي معيني مستقر شوند. مردم شهرها و قبايلي که به سوي مدينه روان شده بودند در حومه ي شهر مدينه در سه نقطه اي که فاصله آنها با يکديگر چندان دور نبود اردو زدند و چادرها بر پا کردند.

ديري نپاييد که رهبران گروههاي بصره، کوفه، مصر با يکديگر به مشورت پرداختند و تصميم گرفتند که انقلابي عمل کنند و تا انجام درخواست هاي خود به اوطان خود مراجعت نکنند و به دستور خليفه جز آنچه مورد نظر انقلابيون مي باشد گردن ننهند.

آنان در اين انديشه بودند که اگر عثمان از خلافت کناره گيري کند يکي از سه نفر علي، طلحه يا زبير را به خلافت انتخاب نمايند.

مصريان چشم به علي دوخته بودند، مردم بصره خواهان طلحه بودند، کساني که از کوفه آمده بودند زبير را سزاوار خلافت مي دانستند.

حرکت دسته هايي از مردم بصره، کوفه، مصر به سوي مدينه و فرودآمدن آنها در بيرون شهر مدينه موجب اضطراب و وحشت مردم مدينه گرديد تا جايي که عثمان سخت هراسان و مشوش شد، عثمان مي ترسيد دسته هايي که در مدينه هستند و با خلافت او مخالف مي باشند از موقعيت استفاده نمايند و با مردمي که در حومه ي مدينه مستقر گرديدند همدست شوند و به آشوب و بلوا دست بزنند و آتشي روشن کنند که شعله هايش کاخ خلافت را در برگيرد.

مصريان براي پيشرفت مقاصد خود در پي يک سازش سري بودند و نامه اي براي علي «ع» آوردند، علي از پذيرفتن نامه ي سري آنها خودداري کرد و راه را براي تحقق نظريات شخصي افرادي که انديشه ي ويژه اي در سر داشتند مسدود نمود، در اين ميان طلحه و زبير ناچار شدند دست از تندروي هاي خود بردارند و از خليفه حمايت کنند و چند روزي از رسيدن به مقام خلافت منصرف شوند.

نامه هاي سري را به عثمان دادند، عثمان آنها را خواند و حس کرد که خطر در مقابل

[صفحه 190]

چشمانش قرار گرفته است و اگر چاره اي نينديشد و قدرت و نفوذي براي خود فراهم نکند مردم از او دست برنمي دارند.

خليفه شب هنگام به خانه علي «ع» رفت و از او خواست تا نفوذ خود را به کار برد و مردم را آرام کند.

علي عليه السلام گفت: به کرات به مردم وعده اصلاحات دادي ولي به وعده ي خود عمل نکردي و استبداد پيشه کردي و بدون رضاي امت هر کاري که خواستي انجام دادي.

تمام کارها را به مروان و سعيد و ابن عامر و معاويه سپردي و از آنان اطاعت کردي و کار را به جايي رسانيدي که مردم عليه تو شوريدند. من تو را به خدا سوگند مي دهم که خويشتن را دريابي تا مبادا پيشواي کشته شده اين امت تو باشي اگر چنين شود در خونريزي و جنگيدن تا قيامت گشوده مي شود.

عثمان گفت توبه خواهم کرد و آنچه قول بدهم عمل خواهم کرد.

علي قبول کرد که با انقلابيون سخن گويد:

او به سوي انقلابيون راه افتاد، محمد بن مسلمه و گروهي از مهاجرين و انصار همراه او بودند، علي با انقلابيون صحبت کرد و دلهاي آنان را به سوي خليفه نرم و صاف کرد.

محمد بن مسلمه به چند نفر از رهبران مصري گفت:

من به خوبي مي بينم که با کشته شدن عثمان اختلاف عظيمي به وجود آيد، از اين کار حذر کنيد که عواقب وخيم دارد. ما با خليفه مذاکره کرديم و مسائل لازم را توجيه نموديم و عثمان وعده داده است از کارهايي که موجب نگراني و نارضايي مردم شده دست بردارد من از عثمان ضمانت مي کنم، اگر او به وعده ي خود عمل ننمايد آن وقت هر کاري که خواستيد انجام دهيد.

علي «ع» به عثمان گفت که با مردم به صحبت بنشيند و با آنها به گفت و شنود پردازد و آنچه مي خواهد عمل کند به طور مستقيم به آنها بگويد.

علي اضافه کرد که اطلاعات رسيده حاکي است که عده ي ديگري از کوفه و بصره به راه افتاده اند و بزودي فرامي رسند و بهتر است که هر چه زودتر مردم را به سوي خود بخواني و آنان را از خويشتن راضي نمايي.

محمدبن مسلمه، به عثمان گفت بر خود رحم کن، اينها که در پيرامون مدينه گرد آمدند، خواهان خون تو مي باشند و من قطع دارم اگر به خود نيايي، تباهي را به سوي خود

[صفحه 191]

خواستار شدي. من فکر مي کنم بايد شتاب کرد و دلهايي که آکنده از خشم مي باشد، از دشمني ها خالي کرد و آنها را به صورت دوست دور خود جمع نمود که موقع بي اندازه حساس و خطرناک مي باشد. عثمان با خود انديشيد و تصميم گرفت که به منبر رود و از گذشته ي خود توبه کند.

صحن و شبستان هاي مسجد از مردم مصر و کوفه و بصره و ساکنان مدينه پر شده و انبوه جمعيت همچون امواج دريا گرديد که بالا و پايين مي رود.

همه جمع شدند تا سخنان خليفه را بشنوند.

عده اي با خود گفتگو مي کردند که عثمان امروز وضع حکومت خود را با مردم روشن مي کند و افرادي که به نام او بر مردم حکومت مي نمايند و ستم روا مي دارند از کار برکنار خواهد کرد. برخي مي گفتند که عثمان مردي نيست که انقلابي عمل کند، بايد صبر کرد تا ببينيم او چه مي گويد و چه پيشنهادي براي حل مشکلات خلافت ارائه مي کند.

عثمان وارد مسجد شد در حالي که افرادي او را در آمدن به مسجد همراهي مي کردند.

عثمان از ميان جمعيت عبور کرد و به سوي منبر پيامبر رفت و بالاخره در پله اي از پلکان هاي منبر در جاي هميشگي خود قرار گرفت.

پس از سپاس پروردگار و فرستادن درود به آخرين فرستاده ي خدا، با چشماني گريان که قطرات اشک بر روي ريش بلند و سفيدش سرازير بود، دست به سوي آسمان بلند کرد و توبه نمود و از خداوند خواست که توبه ي او را بپذيرد.

عثمان که آفتاب عمرش به لب بام رسيده بود همراه گريه و ريختن اشک تندباد حوادثي را که به سويش در حرکت بود به ياد آورد و همه ي نيرويش را براي جلب رضايت خدا و مردم به کار برد و از خداوند خواست که او را ببخشد و بيامرزد.

حالتي که به اين پيرمرد دست داده بود، مردمي را که زير منبر او گرد آمده بودند تحت تاثير قرار داد و يکباره صداي گريه از مسجد بلند شد و سيل اشک از چشمان زنان و مردان سرازير گرديد.

در اين موقع عثمان خطاب به مردم گفت که من در اين سن و با سابقه ي دراز در اسلام و در اين جايگاه که منبر پيامبر «ص» است و در مقام اميرالمومنين دست توبه به درگاه خداي يکتا دراز کردم و از او آمرزش طلبيدم و به سوي او بازگرديدم، اينک نخستين

[صفحه 192]

کسي هستم که به نصيحت شما گوش مي دهم. از سران و اشرافتان مي خواهم همين که از منبر پايين آمدم به سويم بيايند و نظرتان را به من بگويند.

من خدا را گواه مي گيرم که حق را انتخاب کنم و اجرا نمايم.

خليفه از منبر پايين آمد و به خانه ي خود رفت.

در خانه خليفه باز گذاشته شد تا مردم در مجلس خليفه شرکت کنند.

نمايندگان مصريان با عثمان ملاقات و مذاکره کردند و تقاضا نمودند که خليفه، والي مصر را از کار برکنار کند و در مورد تقسيم غنايم جنگي سياست جديدي را اتخاذ نمايد.

عثمان قبول کرد که محمد بن ابي بکر را والي مصر کند و غنايم جنگي را از انحصار اهالي مدينه خارج نمايدو به افرادي که استحقاق دريافت آن را دارند اگر چه از شهروندان مدينه نباشند داده شود. ترتيبي دهد که طبقه محروم جامعه از حداقل زندگي و رفاه برخوردار شوند.

برقراري حسن رابطه بين خليفه و مردم باعث ناراحتي افرادي شد که ساليان دراز قدرت حکومت را در انحصار خود داشتند.

مروان، مرد شماره يک حکومت عثمان بيش از ديگران در اين فکر بود که مانند هميشه قدرت را در اختيار داشته باشد. او در صدد برآمد که قدرت خلافت را به خود پيوند دهد و خليفه را از انجام وعده هايي که داده بود بازدارد. همين که مردم بار ديگر بر در سراي عثمان گرد آمده بودند، مروان خطاب به عثمان گفت:

اي اميرالمومنين،

افرادي که بر در خانه ي خليفه مسلمين جمع شدند خواهان نيروي خلافت مي باشند و اگر آنچه آنها مي خواهند خليفه به آنها بدهد، ديگر چيزي براي اميرالمومنين باقي نمي ماند تا کشور را اداره کند.

مروان در اين زمينه بسيار سخن گفت، عثمان که خود طالب قدرت و تشنه ي جاه و عظمت خلافت بود سخنان مروان را سازگار با طبع خود ديد و به وي ماموريت داد که پاسخ مردم را بدهد به شيوه اي که خود صلاح بداند.

نائله زن زيبا و مورد علاقه ي عثمان که گوش به در اطاق داشت و صحبتهاي مروان با عثمان را مي شنيد به داخل اطاق شد و به نزد خليفه آمد و گفت:

اي اميرالمومنين، من ميان کوفيان و مصريان و دسته اي که از بصره آمدند، افرادي از

[صفحه 193]

خود گماشتم که اخبار مهم آنها را به من برسانند. ماموران من از اردوهاي انقلابيون گزارش مي دهند که مردم مي خواهند افرادي که اميرالمومنين به سمت والي و فرماندار منصوب نموده يا ديگر مشاغل مهم کشور را به آنها داده است و بيشتر از خويشاوندان خليفه هستند و عمده کارهاي دستگاه خلافت به دست آنها سپرده شده است از کار برکنار شوند.

مردم مي گويند که از تعديات و احجافات فرمانداران و کارمندان نالايق خليفه به تنگ آمده اند و اضافه مي کنند که اميرالمومنين از روش ابوبکر و عمر دست کشيده و مقدار هنگفتي از اموال مسلمين را ميان خويشاوندان خود تقسيم کرده و به زندگي اهل و عيال خود همچون دربار خسروان ايران رونق داده است.

مردم از اين که خليفه پنجاه هزار درهم به عبدالله بن خالد و پانزده هزار درهم به مروان بن حکم بخشيده و فدک را تيول وي کرده و به ديگر بستگان خود عطاياي بي حساب از بيت المال داده است، بسيار ناخشنودند. آنها مي گويند که قدرت حکومت در دست مروان است و او هر کاري که بخواهد به نام خليفه انجام مي دهد.

طلحه تحريک مي کند که مردم خانه اميرالمومنين را محاصره نمايند و کار خليفه را يکسره کنند و خانه ي تو را بر سر ساکنان آن خراب نمايند و اطفال تو را يتيم کنند.

براي اميرالمومنين سزاوار نيست:

تعهدي که سپرده است عمل نکند و مردم را از خود براند.

صلاح در آن است که به گفتار مروان گوش ندهي...، و آنچه علي بن ابيطالب مي گويد و پيشنهاد مي کند انجام دهي و آن را به کار بندي، صلاح است که با مردم به عدالت رفتار گردد و از چيزهايي که مورد پسند آنها نيست دست برداشته شود.

در اين موقع خبر رسيد که علي وارد خانه شد. نائله از اطاق خارج گرديد، علي در حالي که سخت ناراحت بود بر عثمان وارد شد و به او گفت:

«مروان از تو راضي نشد تا اين که تو را از دينت و عقلت منحرف ساخت، و تو در دست او مانند شترسواري هستي که هر جا خواست تو را مي راند، به خدا قسم مروان نه در دينش صاحبنظر است نه عقل دارد - او را مي بينم که تو را وارد مي کند ولي خارجت نمي سازد. او شرفت را تباه ساخت و بر رايت غلبه کرد[1] .

[صفحه 194]

علي بدون اين که منتظر پاسخ باشد از خانه عثمان خارج شد.

نائله بار ديگر نزد عثمان آمد.

عثمان که اندوهناک و از رفتار خود به ناراحتي دروني گرفتار شده بود رو به نائله کرد و گفت:

- تو شنيدي؟

آري، من آنچه را که علي گفته بود از پشت در شنيدم. درست گفته است، تو از مروان اطاعت کردي تا به هر جا خواست تو را ببرد. مردم مصر به خاطر گفتار علي دست از سرت برداشتند. من مي دانم که علي در نزد مردم داراي قدر و منزلت است. از او بخواه که از تو ياري کند و آشفتگي ها را از ميان بردارد. من به طلحه و زبير اطمينان ندارم، آنها از هيچ کاري عليه تو کوتاهي نمي کنند.

راه حل آن است که از خدا پيروي نمايي و همچون ابوبکر و عمر رفتار کني و عدالت را پيشه ي خود سازي به مردم اعلام کن که حاضري به خواست آنها رفتار کني و از تمام چيزهايي که مورد پسند مردم نيست دست برداري. اي اميرالمومنين، اگر فکر مي کني محمد بن ابوبکر را والي مصر نمايي، مصر از حوزه خلافت تو جدا خواهد شد و اين پسر خوانده ي علي آنجا را به اختيار علي مي گذارد اشتباه است. اگر تصور نمايي که ديگر استانداران را از کار برکنار نمايي و افراد مورد رضايت مردم را به کار بگماري، کشور اسلامي تجزيه خواهد شد و قلمرو حکومت تو محدود مي گردد اين تصور باطل است. موقع آن فرارسيده که دست خويشاوندان خود را از سر مردم کوتاه کني و من تاخير در اين کار را به مصلحت خليفه نمي بينم.

نائله در حالي که از جاي خود برمي خاست، گفت اي اميرالمومنين مردم در پشت در خانه اجتماع کرده اند و مي گويند مي خواهند با خليفه ملاقات کنند و نامه اي به او برسانند.

من گفتم در خانه را باز کنند تا مردم بتوانند با شما به صحبت بنشينند، نائله رفت و مردم وارد شدند و نامه ي خطاب به فرماندار مصر را نشان دادند که مهر خليفه پاي آن است. در آن نامه به والي مصر دستور داده شده بود که از قيام کنندگان عده اي را بکشد و افرادي را زنداني کند.

مردم که به عدالت نياز داشتند، ديدند که اين پيرمرد کارداني را فراموش کرده و غفلت

[صفحه 195]

سراسر وجودش را فراگرفته است به آنها چنين جواب مي دهد:

اگر عزل و نصب فرمانداران و واليان به پيشنهاد شما باشد پس همه چيز از شما خواهد بود. در اين صورت چه کاري به دست اميرالمومنين خواهد بود؟

يکي از حاضران گفت:

ما تاکنون به عذرها و گفتارهاي تو صبر کرديم. اکنون بايد کنار بروي، اگر کنار نروي، بي شک مردم به حيات تو خاتمه خواهند داد و هر چه نپسندي آن خواهد شد.

آري، حماقت مروان آتشي که زير خاکستر نهفته بود شعله ور ساخت تا جايي که زبانه هاي آن بالا گرفت و مردم خانه ي عثمان را محاصره نمودند و سنگباران کردند. بني اميه به سوي شام فرار نمودند و خليفه پير را تنها گذاشتند. مردم به صحن خانه اميرالمومنين ريختند، عثمان که روزه داشت تا با زبان روزه خدا را ملاقات کند، در اطاقي نشسته بود و بدون توجه به حوادثي که در خانه اش مي گذشت قرآن را در دامن گرفت و به قرائت آن مشغول گرديد، و به اين کلام الهي که بازگشت همه به سوي اوست سخت انديشه مي کرد که سيزده نفر وارد اطاق او شدند و ضربات شمشير را بر او وارد آوردند.

قرآن روي زمين افتاد و خون عثمان بر آن جاري شد و کلمات الهي را رنگين کرد.

به دنبال اين صداها بود که نائله وارد اطاق شد و سعي کرد که بين شوهرش و مردمي که به او حمله کرده بودند حائل شود. مردم را کنار زد و عثمان را که بر اثر ضربات وارده مجروح شده بود و مي ناليد در آغوش گرفت. اما ناگهان ديد شمشير کشيده اي به سوي عثمان فرود مي آيد او بي اراده دست خود را بالا برد تا آن را بگيرد که شمشير انگشتانش را قطع کرد.

اين همان انگشتاني بود که معاويه با پيراهن خون آلود عثمان بر منبر شام آويزان کرد. نائله عثمان را رها کرد و شيون کنان از اطاق خارج شد.

فرياد مي زد:

مروان خدا تو را بکشد که خانه ي ما را خراب کردي و فرزندان عثمان را ميان زبانه هاي آتش گذاشتي. کمي بعد عثمان به قتل رسيد و اطاق از جمعيت خالي شد و جسد قطعه قطعه شده عثمان که خون از آن روان بود در ميان اطاق به جاي ماند.

طلحه همچون زمان توطئه قتل عمر از مدينه خارج شد اين دفعه به حومه ي شهر مدينه رفت تا زبانه هاي آتشي که خود افروخته بود، تماشا کند.

[صفحه 196]

خانه عثمان غارت شد و تابوت حامل جسد پايمال شده خليفه ي مقتول سنگ باران گرديد[2] اما طلحه، در انديشه چگونگي بهره برداري از حوادث بود.

[صفحه 197]


صفحه 188، 189، 190، 191، 192، 193، 194، 195، 196، 197.








  1. امام علي بن ابيطالب ص 2:235 و برداشت از خطبه هاي 3 و 163 نهج البلاغه».
  2. قبر عثمان در بقيع مي باشد در قبري که به قبر عثمان بن مظعون معروف است.