نسخه هايي که در تصحيح متن مورد استفاده ما بوده است
الف: به جاي خطبه رشيد وطواط، مطالبي را از ابوالفضل احمد بن ابي طاهر (م: 280)، در باب آشنايي وي با جاحظ و مجموعه اي از سخنان علي، آورده است، که ما پيش از اين آن را نقل کرده ايم[1] و اصل عربي آن نيز در مناقب خوارزمي /374 آمده است. ب: شرح فارسي کلمات را در همه موارد کوتاه کرده و احيانا سخني بر آن افزوده، چنان که گويي از آن تحرير ديگري ساخته است. نمونه اي از کار او در بخش توضيحات و تعليقات آورده ايم. خط ک نسخ، تاريخ کتابت آن شب پنج شنبه، بيست ونهم ذوالحجه سنه 686، و کاتب آن - بنابر آن چه در ورق 13، پايان رساله مونس العشاق آمده - مبارک بن اصيل بن محمد بن النجيب، ملقب (به) نجم القرطاسي است. ميکروفيلم و عکس اين مجموعه به شماره هاي (270 - 527 و 528) در کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران موجود است. 2- س: از کتابخانه چيستر بيتي دوبلين در مجموعه اي (فهرست 3: 72 ش 308) حاوي چهار رساله که مطلوب کل طالب دومين رساله آن است. کاتب اين مجموعه ابوالمحاسن محمد بن سعد بن محمد سعيد، معروف به ابن الساوجي است که با خط نسخ خوش، در سال 729، در اصفهان، و گويا به رسم هديه براي شرف الدين علي فامنيني نوشته و آن را الدر المنثور ناميده است. اين نسخه (پس از ک) کهنترين نسخه مطلوب کل طالب است که ما به آن دست يافته ايم، اما نسخه عکسي ما در پايان عبارتهاي فارسي، و گاهي عربي، و غالبا در پايان سطور، نواقص و افتادگيهايي دارد. عمده ترين تفاوت اين نسخه در ترجمه کلمات به فارسي است که ظاهرا در اينجا از خود کاتب است. ميکروفيلم و عکس اين نسخه نيز به شماره هاي (3432 و 7062) در همان کتابخانه مضبوط است. 3- ص: از کتابخانه اياصوفيه در مجموعه اي به شماره 4795 و حاوي 56 رساله که مطلوب کل طالب پنجاه و دومين رساله آن است. شرح فارسي اين نسخه با خط نستعليق و عبارات عربي به خط نسخ و خاصه کلمات امام (ع) به خطي خوش نوشته شده است. تاريخ کتابت مطلوب کل طالب 843 و نام کاتب آن در هيچ يک از رساله ها ذکر نشده است. تفاوت عمده اين نسخه با ديگر نسخه ها آن است که در اينجا ترجمه فارسي کلمات امام (ع) نيامده است. ميکروفيلم و عکس اين نسخه هم به شماره هاي (129 - 259 و 255) در کتابخانه مذکور موجود است. 4- ز: از کتابخانه حميديه، در مجموعه اي به شماره 1447 که شامل حدود صد و شصت و هفت رساله است. در اينجا به علت پس و پيش شدن اوراق مجموعه، رساله مطلوب کل طالب به دو بخش (رساله هاي 78 و 129) تقسيم شده است. خط اين نسخه نسخ بسيار زيبايي است که به دست ابواسحاق بن يحيي بن ابراهيم زنجاني به سال 812 و در لاهيجان نوشته شده است. کاتب زيبانويس که با خطي ريز و در متن و حاشيه مي نوشته است، شرح عربي مطلوب کل طالب را نياورده و شرح فارسي آن را هم غالبا کوتاهتر کرده است. ما تنها در چند مورد به اين نسخه مراجعه کرده ايم. ميکروفيلم و عکس اين نسخه نيز به شماره هاي (195 و 2832 - 2835) در کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران موجود است. 5- م: نسخه ديگر کتابخانه اياصوفيه جزو مجموعه اي به شماره 2854 و به نام کلمات چهار يار گزين. مطلوب کل طالب رساله چهارم اين مجموعه و سه رساله ديگر آن تحفة الصديق، فصل الخطاب و انس اللهفان است. خط اين مجموعه نسخ و کاتب آن محمد بن علي مولوي است که در سال 896 آن را نوشته است. شماره عکس اين مجموعه در کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران 706 و 707 است. 6- اس: متعلق به کتابخانه دانشگاه استانبول و از مجموعه اي به شماره 407 و به نام صد کلمه چهار يار نبي، ترتيب رساله هاي چهارگانه در اينجا نيز مانند م است و مطلوب کل طالب در مرتبه چهارم قرار دارد. با اين که از اين نسخه کلمات 78 و 79 ساقط شده است و نام کاتب و تاريخ کتابت را (که به احتمال قريب به يقين متاخر از قرن نهم نيست) ندارد، اما نسبتا نسخه خوبي است. خط اين نسخه نسخ و نستعليق است. عکسي از اين مجموعه با شماره 524 در کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران موجود است. 7- ع: از کتابخانه عاطف افندي به شماره 2207، و داراي 6 رساله که رساله نخستين آن کلمات چهار يار گزين، و مطلوب کل طالب چهارمين جزء آن است. هيچ يک از اجزاء، تاريخ و نام کاتب ندارد، و آخرين تاريخي که در پايان رساله ششم مجموعه - مناقب افلاکي دده مولوي که به خامه ديگري است - آمده است جمادي الاول 928 را نشان مي دهد، اختلافي که خطبه هاي کلمات چهار يار اين نسخه با ديگر نسخه ها - م و اس - دارد اين است که شخصي خطبه رساله هاي چهارگانه را چنان گردانيده که تحفة الصديق اولين و فصل الخطاب دومين و انس اللهفان سومين و سرانجام مطلوب کل طالب - که در حقيقت کار نخستين رشيد وطواط در اين زمينه بوده است - چهارمين اثر وي در آمده است، و ديگر اين که در اينجا نيز کلمات امام (ع) مانند ک و ص - به فارسي ترجمه نشده است. اين نسخه علاوه بر اين که به خطي ناخوش نوشته شده است، کلمه 76 و شرح آن را نيز ندارد، اما در پايان کلمه 77 را کسي براي بار ديگر افزوده است. ميکروفيلم و عکس اين نسخه به شماره هاي (367 و 732 - 731) در کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران موجود است. و اينک چند نسخه ديگر که تنها بخشي از مطلوب کل طالب را دارند. 1- نسخه اي در کتابخانه اياصوفيه، به نام صد کلمه علي و به شماره 4165 که به خط نسخ و به دست حسين بن حسن مولوي و در سال 731 نوشته شده است. اين نسخه پس از خطبه آغاز کتاب تنها کلمات امام (ع) و شعر رشيد را آورده است و شرحهاي عربي و فارسي را ندارد. از امتيازات خاص اين نسخه آن است که کلمات فارسي را نيز در بسياري از موارد مشکول آورده و به اين طريق صورت ملفوظ آن ها را ثبت کرده است. ما براي مزيد فايده کلماتي را که شکل مضبوط آنها با تلفظ امروزين تفاوت دارد مي آوريم: هاي بيان حرکت (هاي غيرملفوظ) ماقبل مفتوح است: اندازه (ورق 11)، برنده (ورق 23)، بهره (ورق 17) پيوسته (ورق 20) تکيه (ورق 15) خواهيده (المسؤول حر حتي يعد خواهيده آزاد است تا وعده دهد، ورق 12)، رميذه (ورق 20دوبار)، شکوفه (به ضم شين، ورق 18) گفته (ورق 25) همه (ورق 6 و 16 و 18 و 22و 24). ب (حرف اضافه) در همه موارد مفتوح است: بپذر ( به پدر، ورق 3)، براه (= به راه، ورق 9)، بسلامت (به سلامت، ورق 10) و.... و کلمات زير: پاسبان (به ضم سين، ورق 14)، پر (با تشديد راء، ورق 11)، پنهان (به ضم پ، ورق 4) پيذا (با فتح پ، ورق 20 و 249) پيوست (به فتح پ چنان که در پيوسته، ورق 19 و پيوستي، ورق 23) مشتقات توانستن: توانايي، توانگران، توانگري (به ضم تاء ورق: 24 و 25 و 19)، و نيز در شکل فعلي آن (توان: ورق 5، نتوان ورق 22، تواني: ورق 7 و 13 و...) جهان (به کسر جيم، ورق 25) چنان (به ضم چ، ورق 6)، زبان (به ضم زاء، ورق 4 و 5 و...) و نيز زفان (ورق 5 و 23)، سخن (به فتح سين و ضم خاء، ورق 11 و 24 و 25)، شکوفه (به ضم شين، ورق 18)، ميان (به فتح ميم، ورق 11)، وي (به فتح واو، ورق 13 و 23) ب (حرف تاکيد پيش از فعل) گاهي مکسور: بدهذ (ورق 24)، بکاهذ (دو بار، ورق 11)، بکند (ورق 22). بيشتر مضموم: ببرد (به ضم باء اول و فتح دوم، ورق 22)، ببريذي (ورق 23)، بروذ (ورق 17)، بشکفيذ (ورق 18)، بشوذ (به ضم باء و فتح شين، ورق 17)، بنمايذ (ورق 20) بگويذ (ورق 25) و پاره اي از فعل هاي ديگر: رساندورسي (به فتح راء: ورق 19 و 20)، رو (فعل امر به فتح راء: ورق 9)، نمايذ (به ضم نون، ورق 13)، نهفت (به ضم نون و هاء، ورق 24) و نيز پيوستن ضمير متصل به کلمه مختوم به ا و و بدون افزودن ياء: هر که را زيرش نرم باشد بالاش سخت باشد، يعني روش (ورق 17) از محاسن ديگر اين نسخه آن است که ترجمه اشعار وطواط را به ترکي و با قلم ديگر در حاشيه آورده است که ما قبلا از آن سخن گفته ايم. 2- نسخه اي در ضمن مجموعه شماره 2398 کتابخانه مرکزي دانشگاه تهران، که پيش از اين از آن ياد کرده ايم. در حاشيه صفحات 304 تا 431 مجموعه مذکور صد کلمه امام (ع) و ترجمه آن ها و شعر وطواط آمده است. تاريخ کتابت اين مجموعه دهه اول و دوم قرن دهم است و بخشهاي عمده اي از سخنان امام (ع) را شامل است. 3- نسخه اي از کتابخانه مجلس شوراي ملي سابق، به شماره 4820. اين نسخه تنها کلمات امام (ع) و شعر رشيد وطواط را دارد، و شيخ محمد کمال کاتب نيشابوري آن را در سال 943 نوشته است. ما در چند مورد به اين نسخه مراجعه کرده ايم. 4- نسخه اي در ضمن مجموعه شماره 4379 کتابخانه ملي ملک تقريبا با همان مشخصات مجموعه دانشگاه تهران ولي با تاريخ کتابت 1056 هجري. 5 و 6- درصفحات 460 - 461 مجله راهنماي کتاب سال بيستم دو نسخه از مائة کلمه معرفي شده است که تاريخ کتابت اولي 886 و دومي 874 و هر دو متعلق به بنياد هاراسويتس بوده است. و جز اينها در گنجينه کتابخانه ها نسخه متعددي از مطلوب کل طالب وجود دارد که تنها کلمات امام (ع) و شعر وطواط را آورده اند و جوينده مي تواند به آن ها رجوع کند.
1- ک: از کتابخانه اياصوفيه، به شماره 2052، در مجموعه اي شامل شانزده رساله نهمين رساله اين مجموعه مطلوب کل طالب است که فهرست نويسها آن را کنزالحکمه ناميده اند (فهرست ميکروفيلمهاي دانشگاه تهران، ج 447/1). اين کنز الحکمه با مطلوب کل طالب - متن ما - تفاوتهاي بسياري دارد: