اهتمام به آداب داوري
و بدان که مردم را بر حق وا ندارد، جز کسي که آنان را از باطلْ دور سازد. آن گاه، ميان مسلمانان در چهره و سخن و نشستن، به برابري رفتار کن تا نزديکانت در ستمگري ات طمع نورزند و دشمنت از عدالت تو نااميد نگردد، و سوگند را بر مدّعي با آوردن بيّنه (دو شاهد) بازگردان؛ چرا که اين کار، ابهام را برطرف سازد و داوري را استوار گردانَد. و بدان که مسلمانان، عادل اند و برخي بر برخي گواهي دهند، مگر آن که در جرمي تازيانه خورده و از آن توبه نکرده است، يا به شهادت نادرستْ شناخته شده است، يا در مظان اتّهام قرار دارد؛ و بپرهيز از شِکوه و اظهار رنج و درد در مجلس داوري، که خداوند، در آن پاداشي مقرّر داشته و ذخيره اي نيکوست براي آن که به حق، داوري کند! و بدان که صلح ميان مسلمانان رواست، مگر صلحي که حلالي را حرام گردانَد يا حرامي را حلال سازد، و براي آن کس که مدّعيِ شهود غايب است، مهلتي مقرّر ساز. اگر آنان را احضار کرد، حقّ او ستانده شود، و اگر آنان را حاضر ننمود، قضيّه بر وي لازم گردد؛ و بپرهيز از آن که قضاوتي را در باب قصاص و حدود الهي و حقوق مردم به اجرا گذاري، مگر آن که آن را بر من عرضه داري! [صفحه 509] - ان شاء اللَّه-، و در مجلس داوري منشين، مگر آن که غذا خورده باشي. 373. الکافي- به نقل از احمد بن ابي عبداللَّه (به صورت مرفوعه)-: امير مؤمنان به شريح فرمود: در مجلس داوري، با کسي در گوشي صحبت مکن، و اگر خشمگين شدي، به پاخيز. پس در حال خشم، داوري مکن. 374. امام علي عليه السلام- هنگامي که به وي خبر رسيد که شريح در خانه اش داوري مي کند-: اي شريح! در مسجد بنشين که آنْ عادلانه تر است ميان مردم، و به درستي که براي قاضي سبُک است که در خانه بنشيند. 375. امام علي عليه السلام- از نامه اش به رفاعه، هنگامي که او را براي داوري اهواز خواست-: آرزوها را کنار گذار و با هوس، مخالفت کن، و دانش را با نشانه ي شايسته بيارا. شکيبايي، خوبْ کمک کاري است براي دين؛ اگر شکيبايي مردي بود، مردي صالح و شايسته بود. بپرهيز از خستگي که آن، از سبُکي و فرومايگي است! در مجلست آن که را مانند تو نيست، حاضر مکن، و آبشخور خود را نيک انتخاب کن. بر پايه ي ظاهر، داوري کن و باطن کارها را به عالِم حقيقي (خداوند) واگذار. اين سخن را کنار گذار که: «گمان مي کنم!» يا «به نظرم!». در دين، اشکالي نيست». با سفيهان و دين شناسانْ جدال مکن؛ اما دين شناس، چون از برکتش تو را محروم سازد؛ و سفيه، بدي هايش تو را غمگين کند. با اهل کتاب، بجز با روش پسنديده ي قرآن و حديث، جدال مکن. خود را به خنده عادت مده که هيبت آدمي را مي ريزد و صاحبان دعوا را بر دشمني جري سازد. از قبول هديه از صاحبان دعوا بپرهيز و از باطن کارها برحذر باش! آن که زني نادان را امين شمارد و با او مشورت کند و بپذيرد، پشيمان گردد. از اشک مؤمن، برحذر باش؛ چرا که هر که او را به گريه آورد، بشکند و درياهاي آتش را از صاحب اشک، خاموش سازد. صاحبان دعوا را تحقير مکن و درخواست کننده را [دست خالي] باز مگردان. در مجلس داوري، جز با [صفحه 510] دين شناسان همنشيني مکن و در فتاوا [با غير دين شناس] مشورت منما؛ چرا که مشورت در جنگ و مصلحت هاي فوري باشد، و امور ديني با رأي و نظر نيست، بلکه با تبعيت و پيروي است. امور واجب را ضايع مساز، و بر نافله ها (امور مستحب)تکيه منما. به آن کس که به تو بدي کرد، نيکي روا دار، و از آن که به تو ستم کرد، گذشت کن، و براي آن که تو را ياري رساند، دعا کن، و بر آن کس که تو را محروم کرد،ببخشاي، و در برابر آن که به تو بخشيد، فروتني کن. خدا را بر آنچه به تو بخشيد، سپاس گو و او را بر آنچه تو را آزمود، ستايش کن. دانش سه چيز است: نشانه اي استوار، سنّتي پيروي شده، و فريضه اي معتدل؛ و معيار اين سه، دستورات ماست. 376. امام علي عليه السلام- به رفاعه-: داوري مکن در حالي که خشمگيني، و آن گاه که بر اثر خواب، بي هوشي. 377. امام علي عليه السلام- در نامه اش به محمّد بن ابي بکر-: و هرگاه در ميان مردمْ داوري مي کني، در برابر آنان فروتني کن و به نرمي رفتار نما و گشاده رو باش و در نگاه کردن به گوشه ي چشم و خيره شدن، با برابري رفتار کن، تا بزرگان، به ستمگري ات به سود آنان طمع نکنند و ناتوانان، از عدالت تو بر آنها نااميد مباشند. 378. امام علي عليه السلام: آن که حرفه ي داوري را پيشه سازد، بايد ميان مردم در اشاره و نگاه و نشستن، برابري کند. 379. امام علي عليه السلام: سزاوار است که قاضي، توجّه به يکي از صاحبان دعوا به تنهايي را کنار گذارد و نگاه خودش را ميان آنان، عادلانه تقسيم کند، و مگذارد که صاحب دعوايي بر ديگري ستم روا دارد. 380. امام صادق عليه السلام: مردي بر امير مؤمنان، فرود آمد و چند روزي نزد او توقّف کرد. آن گاه نزاعي را بر او عرضه داشت که ابتدا به امير مؤمنان، يادآوري نکرده بود. امير مؤمنان به وي فرمود: «آيا تو يک طرف دعوايي؟». گفت: بلي. فرمود: «از نزد ما بيرون شو. به درستي که رسول خدا نهي کرد که يک طرف دعوا مهمان شود، مگر آن که طرف ديگر دعوا با او باشد». [صفحه 511]
372. امام علي عليه السلام- به شريح-: در حال تأخيرکنندگانِ در پرداخت حقوق مردم از توانمندان و بي نيازان، که ثروت هاي مسلمانان را در اختيار حکمرانان مي نهند، بنگر. پس حقوق مردم را از آنان بستان و خانه ها و مستغلّات را بفروش که از رسول خدا شنيدم که مي فرمود: «تأخير مسلمان توانمند، ستم بر مسلمان است، و آن که مستغلات و خانه و ثروت ندارد، جبري بر او نيست».
صفحه 509، 510، 511.