نسبت حق و تکليف
امام علي (ع) ضمن اينکه حق را فراخ ترين و گسترده ترين چيزها به هنگام توصيف تنگ ميدان ترين امور به هنگام انصاف خواهي ذکر مي کند، به رابطه ي متقابل حقوق ميان حکمران و مردم اشاره مي کند و مي گويد: اما بعد، همانا خدا بر شما براي من حقي قرار داد، چون حکمراني شما را به عهده ام نهاد و شما را نيز حق است بر من، همانند حق من که شما را است بر [صفحه 2] گردن. پس حق فراخ تر چيزها است که وصف آن گويند و مجال آن تنگ، اگر خواهند از يکديگر انصاف جويند.[1] . آن گاه در کلامي ظريف اين نکته را مطرح مي سازد که هر کسي را که داراي حقي است و ار حق بهره مند و برخوردار است، ديگران نيز بر او حقي دارند و در واقع تکليفي بر دوش وي نهاده خواهد شد و تنها کسي که ديگران بر او حقي نخواهند داشت، خداي سبحان است: کسي را حقي نيست جز که بر او نيز حقي است و بر او حقي نيست جز آنکه او را حقي بر ديگران است و اگر کسي را حقي بود که حقي بر او نبود، خداي سبحان است نه ديگري از آفريدگان، چه او را توانايي بر بندگان است و عدالت او نمايان است در هر چيز که قضاي او بر آن روان است و دگرگوني ها در آن نمايان. ليکن خدا حق خود را بر بندگان، اطاعت خويش قرار داده و پاداش آنان را در طاعت، دو چندان يا بيش تر نهاده. از در بخشندگي که او را است و افزون دهي که وي را سزا است.[2] . بنابراين با توجه به کلام امام علي (ع)، هر کسي که نسبت به ديگران داراي حق و حقوقي است، ديگران نيز نسبت به او اداي حق و حقوقي خواهند بود. اين گونه نيست [صفحه 3] که افراد فقط داراي حق باشند و از مزايا و منافع آن بهره مند و برخوردار باشند، بلکه اين حق جريان دو سويه اي است که گاهي در جهت نفع يک شخص سير مي کند و گاهي نيز در جهت نفع فرد مقابل. پس هم دولت به عنوان يک نهاد حقوقي داراي حقوقي خواهد شد و هم افراد به عنوان شخصيت هاي حقيقي از حقوقي برخوردار مي شوند.
هر حقي در برابر خود، تکليف و وظيفه اي خواهد داشت. در واقع سويه ي مقابل حق، تکليف و سويه ي مقابل تکليف، حق است. فرد در قبال با دولت حقوقي دارد که اين حقوق در واقع تکاليف و وظايف دولت به شمار مي رود و دولت نيز در برابر مردم حقوقي دارد که در واقع تکاليف و وظايف مردم خواهد بود. بنابراين از هر حقي، تکليفي سر بر خواهد آورد و از هر تکليفي، حقي به وجود خواهد آمد. بنابراين حقوقي متقابل بين فرد و دولت شکل خواهد گرفت.
صفحه 2، 3.
بنگريد به: «بررسي و تحليلي از جهاد، عدالت، ليبراليسم، امامت» (مجموعه سخنراني هاي آيت الله سيد محمد حسيني بهشتي) تهران، ستاد برگزاري مراسم هفتم تير، بي تا، ص 119.