تفسير ابوالفتوح رازي
دانشمندان بزرگ شيعي با همه تنگناهايي که در قرون نخستين اسلامي - از سوي دستگاه جبار اموي و سپس حکومت عباسي - وجود داشته و آنان، نيز، با دسيسه هاي گوناگون، در مواقع حساس، به قتل و نهب و زجر و آزار شيعيان دست مي يازيده اند و به هر صورت، از نشر فرهنگ شيعي که با خصيصه اعتراض و مقاومت توام بود، جلوگيري مي کرده اند. با اين همه، دلباختگان اين فرهنگ اصيل و پويا که از کانون وحي و سرچشمه امامت و تعليمات خاص اهل البيت عليهم السلام نشات گرفته بود، تلاش مي کردند فرهنگ تشيع را که پيوسته با خون و شهادت و ايثار همراه بوده است همچنان بارور و پويا نگهدارند. از جمله تلاشهاي مهم علمي، بر مبناي عقايد شيعي و فقه جعفري - مي توان از تدوين و نگارش تفسير قرآن ياد کرد. از جهت نيازي که به قرائت و فهم کتاب آسماني، از همان آغاز احساس گرديد، دانشمندان عامه با کوششهاي علمي از سويي و علماي خاصه ، به هدايت احاديث نبوي صلي الله عليه وآله و روايات منقول از پيشوايان ديني و تعليمات مذهبي از ائمه اطهارعليهم السلام و ياران و تلامذه آنان که به حقيقت مفسر قرآن کريم و مبلغ معارف جعفري بودند از سوي ديگر، کوششي پيگير به کار بردند و کتابهاي زيادي در «علم قرائت »، «بلاغت »، «صرف و نحو زبان عربي »، و «لغت » و «تفسير قرآن » و «آيات الاحکام » و. .. نوشتند که برشمردن آنها، حتي به اجمال، از گنجايش اين مقال، خارج است. ما، در اين جا، از تفسير عظيم «روض الجنان و روح الجنان » که به زبان فارسي دري در نخستين دهه هاي قرن ششم هجري، در شهر ري، به همت دانشمندي شيعي مذهب و بر مبناي فقه جعفري، به نام حسين بن علي بن محمدبن احمد خزاعي نيشابوري در بيست مجلد نگاشته شده است، نام مي بريم. اين تفسير گرانقدر در واقع نخستين تفسير فارسي بر مبناي مذهب تشيع است. هر چند جزئيات زندگي اين مفسر بزرگ روشن نيست، اما معلوم است که نسبش به نافع بن بديل ورقاء از صحابه حضرت رسول صلي الله عليه وآله مي رسد. اين تفسير بزرگ علي رغم حجم زياد و مجلدات بيستگانه از زمان تاليف تاکنون، براي علاقه مندان به کلام الهي و علوم قرآني، مرتبا استنساخ مي شده و دست به دست مي گشته است چنان که در کتابخانه هاي داخل و خارج نسخه هايي از دستنوشته هاي آن موجود است. از زمان رواج صنعت چاپ در کشور اسلامي ما، اين کتاب گرانقدر، سه نوبت چاپ شده و از آن چاپها، به طريق افست، چاپهاي بعدي انجام پذيرفته است. اين دستنوشته هاي متعدد و چاپهاي متنوع نشان اعتماد کامل اهل تحقيق و توجه خاص به اين تفسير کم نظير است. درباره اين تفسير عظيم دانشمندان بزرگوار از گذشته و حال داوريهاي ارزنده اي کرده اند که ما به ذکر پاره اي از آنها مبادرت مي کنيم: ... قديمترين ترجمه حالي که ازو [ ابوالفتوح رازي] به دست است به قلم دو نفر از معاصرين و تلامذه اوست: يکي شيخ منتجب الدين ابوالحسن علي بن عبيدالله بن الحسن بن الحسين بن بابويه رازي متوفي بعد از سنه 585 صاحب فهرست معروف که در اول مجلد بيست و پنجم بحارالانوار مرحوم مجلسي بتمامه مندرج است و ديگر رشيدالدين ابوجعفر محمدبن علي بن شهرآشوب مازندراني معروف به ابن شهرآشوب متوفي در سنه 588 صاحب کتاب مشهور معالم العلماء... شرح حال ابوالفتوح رازي در دو کتاب مزبور گرچه در نهايت اختصار است و حاوي هيچ گونه معلومات تاريخي نيست ولي چون به قلم دو نفر از معاصران خود مؤلف است در غايت اهميت است، ترجمه عين عبارت منتجب الدين از قرار ذيل است: «شيخ امام جمال الدين ابوالفتوح حسين بن علي بن محمد خزاعي رازي عالم و واعظ و مفسر و متدين او را تصانيفي است از آن جمله تفسير موسوم به روض الجنان [و روح الجنان] في تفسير القرآن در بيست مجلد و روح الاحباب و روح الالباب في شرح الشهاب. هر دو کتاب مزبور را من بر مؤلف آنها قرائت نموده ام » (فهرست منتجب الدين مطبوع در اول مجلد بيست وپنجم بحارالانوار ص 5. فهرست مزبور جداگانه نيز چاپ شده است.)و ترجمه عبارت ابن شهرآشوب در معالم العلماء از قرار ذيل است: «استاد من ابوالفتوح بن علي رازي از تاليفات اوست روح الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن به زبان فارسي است ولي عجيب است [يعني خوشايند و مطبوع است] و شرح شهاب... و باز همو در کتاب ديگر خود مناقب آل ابي طالب معروف به مناقب ابن شهرآشوب در ضمن تعداد مشايخ خود يکي همين مؤلف مانحن فيه «ابوالفتوح حسين بن علي بن محمد رازي » را مي شمرد و در اواخر همان فصل بازگويد: «و ابوالفتوح روايت روض الجنان و روح الجنان في تفسير القرآن را به من اجازه داده است » (مناقب ابن شهرآشوب طبع طهران 1 / 9).[1] . يکي از معاصرين شيخ ابوالفتوح، عبدالجليل قزويني رازي صاحب کتاب معروف به (النقض) است... و او اين کتاب را در حدود 556 تاليف کرده است و نام ابوالفتوح رازي را آورده. گويد: او [ ابوالفتوح رازي] تفسيري نوشت بيست مجلد و همه طوايف طالب و راغب آنند.[2] . مرحوم ابوالحسن شعراني درين باره مي نويسد: و از اين عبارت مستفاد مي گردد که در سال 556هجري تفسير او پايان يافته و ميان مردم منتشر بوده است.[3] . قاضي نورالله شوشتري هم در کتاب مجالس المؤمنين درباره اين تفسير گويد: «... و اين تفسير فارسي در وثاقت تحرير و عذوبت تقرير و دقت نظر بي نظير است ».[4] . تصحيح جديد تفسير ابوالفتوح رازي که به مساعدت مغتنم بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي و به همت دو تن از استادان دانشمند دانشگاه فردوسي مشهد جنابان آقايان دکتر محمدجعفر ياحقي و دکتر محمدمهدي ناصح به صورتي مطلوب و دقيق به طبع رسيده و چاپ مجلدات آن در شرف اتمام است بر مبناي شناسايي و گردآوري نزديک به چهل دستنويس ناقص و کامل و از گوشه و کنار کتابخانه هاي داخل و خارج، با تحمل رنج بسيار، از سيزده سال پيش آغاز شده است و همه جهات تحقيق و دقت در آن اعمال گرديده است. مصححان دانشمند در عظمت اين تفسيرچنين نوشته اند: «... مي توان گفت که تفسير روض الجنان چيزي کم از ويست سال سنت تفسير نويسي پارسي را پست سر دارد و در واقع در آن سالها [قرن ششم هجري] شايستگي آن را يافته است که صرف نظر از يک تفسير قرآن به عنوان متني پارسي و مجموعه اي کامل و عزيزالوجود همپاي متون معتبر نثر فارسي - وبي ترديد در ميان آثار پرحجم و ممتاز، به عنوان يکي از ارزنده ترين آنها - جاي خاص خود را بازيابد[5] ». کار توانفرساي مقابله و تصحيح اين تفسير کبير، با فراهم آوردن قريب به چهل نسخه کهن که: «بتدريج در درازاي چندين سال کوشش پيگير از گوشه و کنار کتابخانه هاي عمومي و خصوصي ايران و جهان گرد آمده است » از سال 1360 ه ش عملا آغاز شده و هنوز ادامه دارد. علاوه بر دو استاد بزرگوار همکاران گروه فرهنگ و ادب اسلامي بنياد پژوهشها که نامشان در مقدمه جلد اول آمده است هر کدام به سهم خود تلاشي ارزنده داشته اند. چنان که اشارت رفت، اين تفسير بزرگ از جهات مختلف کتابي است جامع نکات مهم و شامل فوائد تفسيري بسيار از قبيل علوم قرائت، فقه، روايت، لغت، اشتقاق، کلام، حديث و مشتمل بر اشعار و امثال عربي و فارسي که به استشهاد از شعراي بزرگ عرب و گاه زبان فارسي نقل شده است. دقايق صرفي و نحوي و مزاياي بسياري که بازگو کردن همه آنها در اين مختصر امکان ندارد. همه اين مزايا کتاب تفسير مزبور را در نوع خود، منحصر به فرد ساخته که جا دارد از جهات مختلف ميدان پژوهش محققان و معرکه آراء صاحب نظران قرار گيرد. مزيت ديگر اين تفسير لغات کهن فارسي و کاربردهاي نخستين آنها در نثر فارسي است که خود از جهت زبان دري و لهجه شناسي مفيد است. خوشبختانه، به ابتکار و سعي مصححان اين لغات اصيل در پايان هر مجلد در فهرست خاص «واژه نامه » آمده و کار پژوهندگان را، در اين زمينه، آسان کرده است. در پايان هر جلد فهرستهاي متعدد ديگر نيز درباره مکانها، اشخاص، امثال، اشعار فارسي و عربي (با ترجمه) و. .. آمده است. ابوالفتوح رازي به علت شيعه بودن و شيفتگي خاص به ساحت اقدس مولي الموالي اميرالمؤمنين علي عليه السلام که در خانواده اش موروثي است، به مناسبتهاي گوناگون شمه اي از فضايل و مناقب آن حضرت را نقل کرده و گاه با نامحرمان و ناشايستگان به تعريض سخن رانده است. ما در اين مقاله، به نقل پاره اي از آن موارد مي پردازيم. باشد که شميم عطرآگين فضائل آن سرور عالم اسلام روح و جان خوانندگان عزيز را شادي بخش گردد. اين مطلب نيز در خور ذکر است که ابوالفتوح رازي - همه جا اهل انصاف است و تعصب را در قضاوت او جايي نيست.
فضايل علي در کتاب «روض الجنان و روح الجنان » مشهور به: تفسير ابوالفتوح رازي