حارث بن عبدالله همداني

گويا اولين[1] کسي که به جمع و تدوين کلمات امير مؤمنان (ع) همت گماشت، حارث‏بن عبدالله همداني (م65) است. او از شيفتگان مولا و کلام او و از ثقات اصحاب وي و از چهره‏هاي والاي تاريخ اسلام است.[2] او را آگاه‏ترين کسان به سخنان اميرالمؤمنين (ع) دانسته‏اند.[3] حسنين (ع) از وي کلمات امام (ع) را سؤال مي‏کردند و بدين سان در

[صفحه 3]

شناخت و گسترش کلام مولا مردمان را بدو ارجاع مي‏دادند.[4] برخي رجاليان عامه وي را توثيق کرده‏اند و بسياري بر او طعن زده‏اند. انگيزه طعن رجاليان عامه بر او روشن است، چون او را از «شيعيان آغازين» و «غاليان در تشيع»[5] دانسته‏اند.

ذهبي بر طعنهاي او به ترديد مي‏نگرد و تصريح مي‏کند که «در کار او سرگشته است».[6] اما قرطبي، طعن بر حارث و از جمله نسبت دادن شعبي، حارث را به کذب، معلول حب او به علي (ع) و برتر دانستن علي (ع) را از ابوبکر مي‏داند.[7] به هر حال حارث اولين کسي است که کلام مولا را نگاشته و تدوين کرده است.

امام (ع) در مقامي خطبه مي‏خواند و مي‏فرمايد:

«کيست که دانش را به درهمي بخرد».[8].

حارث ابزار نوشتاري فراهم مي‏آورد، و دانش بسياري از آن بزرگوار را مي‏نگارد. امام (ع) خطبه مي‏خواند، مردمان از زيبايي و اوج کلام شگفت زده مي‏شوند. به حارث مي‏گويند: او را به خاطر سپرده‏اي؟ مي‏گويد:

«نگاشته‏ام، پس بر ديگران املا مي‏کند».[9].

علامه شيخ محمدتقي شوشتري(ره) نيز حارث را اولين مصنف کلام مولا دانسته و از جمله بر آنچه از کافي آورديم، استناد کرده است.[10].

صفحه 3.

---

1. به سال 1409 که «معارج نهج‏البلاغه» اثر ابوالحسن علي‏بن زيد بيهقي، به تحقيق کتابشناس بزرگ، روانشاد محمدتقي دانش پژوه، نشر يافت، فقيد پژوهش و دانش زنده ياد محقق طباطبايي (سيد عبدالعزيز) اين بنده را براي نگارش گزارشي از آن ترغيب کرد. در مقدمه‏اي که بر آن گزارش نوشته بودم برخي از فراهم آورندگان کلام مولا را ياد کرده بوده‏ام و بدون هيچ ترديدي نوشته بودم زيدبن وهب جهني اولين جامع کلمات مولاست. دست نوشت را به محضرش دادم تا از ياد آوريهايش بهره گيرم. گفتند: مطمئن هستي زيد اولين است؟ گفتم: در حدّ آگاهيهايم، بلي. مقاله ارجمندش را آورد و نشانم داد که پيشتر از زيد، حارث اعور بدين کار همت ورزيده بوده است. با اين همه گفتند در مسائل تاريخي که بايد پژوهش مستند باشد به منابع بسيار و استوار به قطع سخن گفتن بس دشوار است. بنابراين باز هم به قطع ادعا نکن، و آن بزرگوار که حقاً و انصافاً در پژوهش و دقت کم نظير بَل بي نظير بود، در همين مورد نوشته است «.. ربّما کان اوّل جامع لکلام أميرالمؤمنين و المدوّن لخُطَبه (ع) هو الحارث الأعور». (تراثنا، ش5، ص27) و من نيز با راهنمايي آن بزرگوار نوشتم: گويا اولين کسي که به جمع و تدوين کلمات علي(ع) همت گماشت حارث‏بن عبدالله همداني (م65) است. (کيهان فرهنگي، سال ششم، ش10، ص32، مقاله «شرحي کهن از نهج‏البلاغه» در اين گزارش تسلسل نگاشته‏ها را برپايه نوشته‏ي آن فقيد سعيد نهاده‏ام.
2. الطبقات الکبري، ج6، ص168؛ معادن الحکمه، ج1، ص150، بهج الصباغه، ج1، ص23؛ قاموس الرجال، ج3، ص8.
3. تهذيب الکمال، ج5، ص250.
4. الطبقات الکبري، ج6، ص169؛ تهذيب الکمال، ج5، ص249.
5. سير اعلام النبلأ، ج4، ص153 و 154.
6. همان، ج4، ص377. 155.
7. الجامع لأحکام القرآن، ج1، ص5.
8. الطبقات الکبري، ج5، ص168.
9. الکافي، ج1، ص141.
10. بهج الصباغه، ج1، ص23 و نيز ر.ک: تراثنا، پيشين.