کتب دعا و زيارت
اين کار، گرچه از عصر غيبت آغاز شد و آثاري در اين زمينه پديد آمد چون،«کتاب الدعاء» از کليني،«کامل الزيارات» از ابنقولويه، کتاب «الدعا و المزار» تاليف شيخ صدوق،«کتاب المزار» از شيخ مفيد و «مصباح المتهجد» از شيخ طوسي و «روضه العابدين» تاليف کراجکي.[1]. ليک برخي از اينها در دسترس نيست. تا اينکه سيد بن طاووس (م 664 ق) نهضتي علمي در احياء ادعيه و زيارات بهپا کرد. وي هنگام تاليف مهج الدعوات ميگويد: هذا آخر ما وقع في الخاطر... و لو اردنا اضعافه و کلما عرفناه کنا خرجنا عما قصدناه فان في خزانه کتبنا في هذه الاوقات اکثر من سبعين مجلدا في الدعاء.[2]. ايشان اراده ميکند مصباح المتهجد شيخ طوسي را تکميل کند و در اين زمينه مينگارد: فعزمت ان اجعل ما اختاره- بالله جل جلاله- مما رويته او وقت عليه و ما ياذن جل جلاله في اظهاره من اسراره و ما هداني اليه کتابا مولف اسميه کتاب تتمات مصباح المتهجد و مهمات في صلاح المتعبد.[3]. سپس از ده کتاب در تکميل کتاب مصباح المتهجد ياد ميکند. به جز آن، سيد هفت کتاب ديگر نيز در همين زمينه تاليف کرده که مجموع آثار [صفحه 105] وي در زمينه دعا و زيارت هفده اثر ميباشد. معرفي اجمالي اين هفده اثر چنين است: 1- الاقبال، اين کتاب در دوازده باب تنظيم شده بر حسب ماههاي سال و در هر باب، اعمال مربوط به ايام و ليالي آن بيان شده است. اين کتاب چندين بار به طبع رسيده، طبع حجري از سوي دارالکتب الاسلاميه در سه جلد با تحقيق جواد قيومي اصفهاني از سوي دفتر تبليغات اسلامي در يک مجلد در سال 1417 ق- 1996 م از سوي موسسه الاعلمي در بيروت. گفتني است سيد بن طاووس کتاب «الاقبال» را دو مجلد به حساب آورده است. 2- مهج الدعوات و منهج العبادات، سيد بن طاووس در اين کتاب حزر، قنوت و ادعيه پيامبر و ائمه را به ترتيب ذکر کرده و پايانبخش کتاب را ادعيه متفرقه ميباشد. اين کتاب چندين بار به طبع رسيده، نخست طبع حجري و در سال 1416 ق از سوي دارالکتب الاسلاميه تهران و موسسه الاعلمي بيروت منتشر شده است. 3- جمال الاسبوع، اين اثر به بيان اعمال و آداب ايام هفته اختصاص دارد. پس از طبع حجري آن، در سال 1371 ش با تحقيق آقاي جواد قيومي از سوي انتشارات آفاق به طبع رسيد. کتاب داراي 49 فصل است و در چاپهاي حجري ترجمه فارسي عنوانها و احاديث، به قلم شيخ عباس قمي، درج شده است. 4- فلاح السائل، اين اثر از سوي دفتر انتشارات اسلامي به طبع رسيده و موضوع آن ادعيه و اعمال عبادي شب و روز است. کتاب داراي 43 فصل ميباشد. تحقيقي از اين کتاب در حال انجام است که از سوي انتشارات دفتر تبليغات اسلامي به طبع خواهد رسيد.[4]. 5- فتح الابواب بين ذوي الالباب و بين رب الارباب في الاستخارات، اين کتاب با تحقيق حامد الخفاف از سوي موسسه آلالبيت در سال 1409 منتشر شد. [صفحه 106] روايات مربوط به استخاره، فضيلت آن، کيفيت و چگونگي استخاره در آن گرد آمده، همچنين نويسنده تعليق و توضيحاتي در مطالب مختلف ارائه داده است. 6- امان من اخطار الاسفار و الازمان، اين نوشته با تحقيق موسسه آلالبيت در سال 1409 قمري به طبع رسيد و داراي 13 باب و 95 فصل است و چنانچه از عنوان کتاب برميآيد آداب و ادعيه مناسب سفر در آن فراهم آمده است. 7- المجتني من الدعاء المجتبي. برخي دعاهاي برگزيده به همراه حکايتهايي، محتواي کتاب را تشکيل ميدهد. آقاي صفاءالدين بصري آن را تحقيق کرده و از سوي بنياد پژوهشهاي اسلامي آستان قدس رضوي به چاپ رسيده است. 8- الدروع الواقيه، اين کتاب داراي 23 فصل در فضيلت قرائت برخي سور قرآن، ادعيه ايام هفته و مطالب ديگر ميباشد، که با تحقيق موسسه آلالبيت در سال 1414 ق به طبع رسيد. 9- مصباح الزائر الکبير، اين نوشته حاوي زيارات پيامبر و ائمه ميباشد که با تحقيق موسسه آلالبيت به عنوان يکي از مصادر بحارالانوار در سال 1417 به چاپ رسيد. 10- مصباح الزائر الصغير، 11- اسرار الصلاه، 12- اسرار الدعوات، 13- الاسرار المودعه في ساعات الليل و النهار، 14- مسالک المحتاج الي الله في مناسک الحاج، 15- زهره الربيع في ادعيه الاسابيع، 16- المضمار للسباق و اللحاق. کتب شمارهي ده به اين طرف تا کنون به طبع نرسيده است. سيد در اين مجموعه يک دوره ادعيه و آداب شبانه روز، هفته، ماه و سال را جمع کرده و هم چنين ادعيه و آداب مواقف خاص، چون سفر و حج را نيز به آن [صفحه 107] ضميمه کرده است. به جز آن، زيارات ائمه معصومين عليهمالسلام را جمع کرده و در کنار آن به اسرار آن پرداخته است. نهضت احياء ادعيه و اذکار که با سيد بن طاووس آغاز گشت، پس از وي نيز دنبال شد. به عنوان نمونه ميتوان از اينها ياد کرد: 1- کتاب المزار، شهيد اول (786-734 ق). اين کتاب در سال 1401 ق توسط موسسه الامام المهدي در قم تحقيق و منتشر شد و در سال 1416 توسط آقاي محمود بدري تحقيق و موسسه المعارف الاسلاميه آن را به چاپ رساند. اين کتاب حاوي زيارات ائمه و پيامبر و اعمال برخي مساجد و اماکن ميباشد. مولف آن را رد دو باب و 15 فصل مرتب ساخته است. 2- البلد الامين، تقيالدين ابراهيم الکفعمي (م 905 ق) اين کتاب حاوي ادعيه و زيارات روزانه، هفتگي و دوازده ماه ميباشد. 3- المصباح (جنه الامان الواقيه و جنه الايمان الباقيه)، اين کتاب در ضمن 50 فصل، برخي ادعيه و زيارات و نيز اعمال ماههاي رجب تا ذيالقعده، را گردآورده است. داراي طبع حجري است. و در سال 1413 ق از سوي مطبعه النعمان در دو جلد به چاپ رسيد. 4- مفتاح الفلاح شيخ بهائي (م 1030 ق) در اين کتاب اعمال و آداب ديني و عبادي يک روز و شب گرد آمده. محمد اسماعيل خواجوي مازندراني بر اين کتاب تعليقاتي دارد که در چاپ دفتر انتشارات اسلامي، تحقيق سيد مهدي رجائي ضميمه شده است. 5- زادالمعاد، محمد باقر مجلسي (م 1111 ق) اين کتاب که به زبان فارسي تاليف شده، حاوي ادعيه مختلف، فضائل پارهاي نمازها و برخي آداب و دستورات ديني است. در اين دورههاي اخير کتب بسياري به فارسي و عربي در اين زمينه تحرير شده که سرآمد همه، مفاتيح الجنان شيخ عباس قمي و برخي ديگر از آثار اوست. [صفحه 108] به جز از مفتاج الجنه، اثر سيد محسن عاملي و مصباح المنير اثر علي مشکيني هم بايد ياد کرد. تا اينجا گزارشي کوتاه از دو مشخصهي عصر جمع و تبويب ارائه شد، بايد دانست که به غير از اين کتب حديثي که ضمن اين بحثها از آنها سخن رفت، کتابهاي معتبر و برجستهي ديگر حديثي نيز تاليف شده، که شايسته است از آنها ياد گردد. به ترتيب زمان به اهم آنها که تا کنون به چاپ رسيدهاند اشاره ميشود: 1- بصائر الدرجات، تاليف ابوجعفر محمد بن الحسن بن فروخ الصفار القمي (م 290 ق) ميباشد که با تصحيح ميرزا حسن کوچهباغي از سوي کتابخانه آيهالله مرعشي به طبع رسيد. اين کتاب داراي ده جزء، 188 باب و 1881 حديث ميباشد. 2- المحاسن، نوشته احمد بن محمد بن خالد برقي (م 274 يا 280 ق) اين کتاب با تصحيح مرحوم محديث ارموي، در دو جلد به طبع رسيد. محتواي آن آداب و رسوم و اخلاقيات ميباشد اين اثر داراي 11 کتاب، 551 باب و 2636 حديث ميباشد. 3- المومن، نوشته حسين بن سعيد اهوازي، از شخصيتهاي برجسته شيعي در قرن سوم. اين کتاب به تازگي از سوي مدرسه الامام المهدي تحقيق و نشر يافته است. داراي هشت فصل و 201 حديث ميباشد. احاديث آن پيرامون مومن، صفات و ابتلاء او ميباشد. 4- الزهد، تاليف حسين بن سعيد اهوازي، از شخصيتهاي قرن سوم. اين اثر را غلامرضا عرفانيان تحقيق نموده و مطبعه العلميه به طبع رسانده است. روايات آن در موضوع زهد، در 5 باب با 290 حديث تنظيم شده است. 5- قرب الاسناد، نوشتهي عبدالله بن جعفر حميري، از شخصيتهاي قرن سوم. اين اثر به تازگي از سوي موسسه آلالبيت با تحقيق و تصحيح متقن و زيبا به طبع رسيده است. روايات اين کتاب از سه امام نقل شده، يعني امام صادق عليهالسلام، امام کاظم عليهالسلام، امام رضا عليهالسلام. تعداد روايات اين کتاب 1387 حديث ميباشد و آن را از آن [صفحه 109] رو قرب الاسناد ناميدهاند که راويان اسناد آن، بيشتر از سه نفر نيستند. 6- تفسير العياشي، اثر محمد بن مسعود عياشي السلمي السمرقندي، از عالمان شيعي در قرن سوم. تحقيق و تصحيح آن را سيد هاشم رسولي محلاتي بر عهده داشته و مکتبه العلميه الاسلاميه عهدهدار نشر آن شده است. اين کتاب در دو جلد و 2691 حديث و تفسير آيات قرآن از آغاز تا پايان سورهي کهف ميباشد. 7- تفسير فرات الکوفي، تاليف فرات بن ابراهيم الکوفي زنده در قرن سوم. اين کتاب با تحقيق محمد الکاظم از سوي وزارت ارشاد به طبع رسيده. روايات گزينش شده، صبغه تاويل آيات به ولايت اهلبيت را دارد. 8- دعائم الاسلام، گردآوردهي نعمان بن محمد تميمي قمي (م 363 ق). تحقيق آن را آصف بن علي اصغر فيضي عهدهدار بوده و از سوي دارالتعارف بيروت در دو جلد منتشر شده است. روايات آن فقهي است و در 26 کتاب منظم شده، اسناد حديث مذکور است و مولف توضيحاتي در پارهاي موارد ارائه کرده. 9- کامل الزيارات، نوشتهي ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه (م 367 ق) اين اثر با تصحيح علامه اميني در مطبعه المرتضويه در نجف به طبع رسيد. موضوع آن زيارات ماثورهي معصومين و داراي 108 باب ميباشد. اسناد احاديث مذکور است. ضمنا اين کتاب از جايگاهي برجسته، نزد عالمان رجال و حديث برخوردار گشته. 10- تحف العقول، تاليف حسن بن علي بن شعبه حراني، از شخصيتهاي قرن چهارم. روايات اين کتاب متنوع و بيشتر در موضوعات اخلاقي است، ترتيب معصومين در گزينش و تنظيم احاديث ملحوظ شده. اين کتاب داراي ترجمه فارسي ميباشد. 11- تفسير القمي، تاليف علي بن ابراهيم قمي، از شخصيتهاي قرن سوم و چهارم. با تصحيح سيد طيب موسوي جزايري و از سوي موسسه دارالکتاب در قم منتشر شد. يک دوره روايات تفسيري از اول تا آخر قرآن در آن گرد آمده و اسناد احاديث را نويسنده آورده است. 12- غيبه النعماني، تاليف ابن ابيزينب محمد بن ابراهيم النعماني، از عالمان [صفحه 110] شيعي در قرن چهارم. اين کتاب با تحقيق استاد علي اکبر غفاري از سوي مکتبه الصدوق منتشر شده است. روايات آن دربارهي غيبت حضرت مهدي عليهالسلام بوده و مشتمل بر 26 باب و 474 حديث ميباشد. 13- الاشعثيات، تاليف محمد بن اشعث کوفي، زنده در قرن چهارم. از اين کتاب گاهي با نام جعفريات ياد ميشود. غالب روايات آن فقهي و در 16 کتاب تبويب شده است. 14- الامالي، تاليف شيخ مفيد (م 413 ق) اين کتاب با تحقيق استاد علي اکبر غفاري و حسين استاد ولي، از سوي انتشارات اسلامي نشر يافته است. داراي مباحث گوناگون اخلاقي و سنن ميباشد از 42 مجلس ترتيب يافته که گاه با نام مجالس مفيد از آن ياد ميشود. حسين استاد ولي آن را به فارسي برگردانده و بنياد پژوهشهاي اسلامي مشهد آن را به چاپ رسانده است. 15- المزار، نوشته شيخ مفيد (م 413 ق). اين اثر را مدرسه الامام المهدي تحقيق و منتشر کرده و داراي دو بخش، 96 فصل و 140 حديث ميباشد. بخش نخست آن به فضيلت برخي اماکن و زيارات اختصاص دارد و در بخش دوم، زيارتهاي اهلبيت را نقل کرده است. 16- شهاب الاخبار، تاليف قاضي قضاعي (م 454 ق). در اين کتاب کلمات قصار پيامبر گرد آمده. داراي شرحي فارسي است، که نام شارح مجهول است. مرحوم جلالالدين ارموي آن را تصحيح و مرکز انتشارات علمي و فرهنگي به چاپ رسانده است. 17- غررالحکم، تاليف عبدالواحد آمدي تميمي، از عالمان شيعي در قرن پنجم. سخنان کوتاه اميرالمومنين عليهالسلام به ترتيب الفبا در آن گرد آمده است، فصول کتاب 91 و روايات آن را قريب به يازده هزار گفتهاند. اين کتاب توسط محمد علي انصاري به فارسي ترجمه شده و جمالالدين خوانساري آن را در هفت جلد شرح [صفحه 111] کرده دو معجم لفظي دارد که يکي توسط آقاي علي رضا برازش و از سوي انتشارات اميرکبير در سه جلد به طبع رسيده و ديگري از سوي مرکز مطالعات و تحقيقات اسلامي منتشر گشت. هم چنين تصنيف موضوعي آن را همان مرکز منتشر نمود. اين کتاب با تصحيح حسين اعلمي و از سوي موسسه اعلمي در بيروت منتشر شد. 18- اعلام الوري باعلام الهدي، تاليف ابوعلي الفضل بن الحسن الطبرسي، از عالمان شيعي در قرن ششم. اين کتاب به تازگي از سوي موسسه آلالبيت تحقيق و در دو جلد به چاپ رسيده است. حاوي روايات مربوط به زندگاني، معجزات، فضائل و مناقب پيامبر و ائمه عليهمالسلام ميباشد. 19- الاحتجاج، تاليف ابومنصور احمد بن علي طبرسي از عالمان قرن ششم. اين کتاب در دو جلد به چاپ رسيده و حاوي احتجاجات پيامبر و ائمه عليهمالسلام با مخالفان در اصول و فروع ميباشد. مصنف با اعتقاد به اينکه روايات اين کتاب موافق اجماع يا شهرت و يا عقل بوده، از ذکر سند خودداري کرده. يک جلد آن توسط احمد غفاري مازندراني ترجمه و شرح شد و مطبعه المرتضويه آن را منتشر ساخت. 20- مکارم الاخلاق، تاليف حسن بن فضل طبرسي، از عالمان قرن ششم. اين کتاب با تحقيق محمد بحسين اعلمي از سوي موسسه اعلمي در بيروت منتشر شد. حاوي روايات اخلاقي و آداب است. سيد ابراهيم ميرباقري آن را به فارسي ترجمه کرده و انتشارات فراهاني در سال 1355 به چاپ رساند. 21- مشکاه الانوار، تاليف ابوالفضل طبرسي (م 600 ق). اين کتاب در مکتبه الحيدريه نجف در سال 1385 ق به طبع رسيد، متضمن روايات اخلاقي است و مولف، آن را در ده باب که هر يک داراي فصولي است، تنظيم نمود. 22- ارشاد القلوب، تاليف ابومحمد حسن بن محمد ديلمي از عالمان قرن هشتم. اين کتاب توسط منشورات الرضي در دو جلد به طبع رسيد. جزء اول کتاب که داراي 54 باب است. حاوي مطالب اخلاقي ميباشد. و جزء دوم به فضائل [صفحه 112] اميرالمومنين عليهالسلام اختصاص دارد. اين کتاب را آقاي هدايتالله مسترحمي به فارسي برگردانده است. 23- اعلامالدين، تاليف حسن بن ابيالحسن ديلمي، از عالمان قرن هشتم، اين کتاب به تازگي توسط موسسه آلالبيت تحقيق و منتشر شد. شيوه و سبک غالب کتاب را وعظ و ارشاد تشکيل ميدهد گرچه شروع آن با احاديث توحيدي است. اين اثر يکي از مصادر بحارالانوار و مستدرک الوسائل ميباشد. مصنف، کتاب «البرهان علي ثبوت الايمان» نوشته ابوالصلاح حلبي را به صورت کامل در قسمت اول کتاب آورده. 24- عوالي اللئالي، تاليف محمد بن علي بن ابراهيم احصائي، ابن ابيجمهور، از عالمان قرن نهم. تحقيق آن را آقاي مجتبي عراقي به عهده داشته و مطبعه سيدالشهدا آن را در چهار جلد منتشر ساخته و روايات آن فقهي ميباشد.
يکي از مشخصههاي دوره دوم حديث شيعه، تنظيم و جمعآوري ادعيه و زيارات و اوراد و ازکار در مجموعههاي اختصاصي است.
صفحه 105، 106، 107، 108، 109، 110، 111، 112.