عدالت در منطق اسلام
اکنون يک سؤال اساسي وجود دارد و آن اينکه چرا کلام اسلامي بيش از هر چيز به مسأله عدل پرداخت؟ و چرا فقه اسلامي قبل از هر مسأله عدل برايش مطرح شد؟ و چرا در جهان سياست اسلامي بيش از هر کلمهاي کلمه عدل به گوش ميخورد؟ اينکه در همه حوزهها سخن از عدل بود بايد يک ريشه و سر منشاء خاص داشته باشد. آيا جريان اصلي ديگري در کار بوده که همه اين جريانها را او برمي انگيخته و تغذيه ميکرده است؟ از نظر ما ريشه اصلي و ريشه ريشههاي طرحهاي علمي و عملي مسأله عدل را در جامعه اسلامي، در درجه اول، در خود قرآن کريم بايد جستجو کرد. قرآن است که بذر انديشه عدل را در دلها کاشت و آبياري کرد و دغدغه آن را چه از نظر فکري و فلسفي و چه از نظر عملي و اجتماعي در روحها ايجاد کرد. اين قرآن است که مسأله عدل و ظلم را در چهرههاي گوناگونش: عدل تکويني، عدل تشريعي، عدل اخلاقي، عدل اجتماعي طرح کرد. قرآن تصريح ميکند که نظام هستي و آفرينش بر عدل و توازن و بر اساس استحقاقها و قابليتهاست. بيشترين آيات مربوط به عدل درباره عدل جمعي و گروهي است اعم از خانوادگي، سياسي، قضائي، اجتماعي. در قرآن از توحيد گرفته تا معاد و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت و از آرمانهاي فردي گرفته تا هدفهاي اجتماعي همه بر محور عدل استوار شده است. عدل قرآن همدوش توحيد، رکن معاد، هدفت شريح نبوت، فلسفه زعامت و امامت، معيار کمال فرد، و مقياس سلامت اجتماع است. عدل قرآن، آنجا که توحيد يا معاد مربوط ميشود به نگرش انسان به هستي و آفرينش شکل خاص ميدهد و به عبارت نوعي جهان بيني است. آنجا که به نبوت و تشريع و قانون مربوط ميشود يک مقياس و معيار قانون شناسي است، و به عبارت ديگر جاي پائي است براي عقل که در رديف کتاب و سنت قرار گيرد و جزء منابع فقه و استنباط بشمار آيد. آنجا که پاي اخلاق به ميان ميآيد آرماني انساني و آنجا که به اجتماع کشيده ميشود يک مسئوليت است.
مسأله (عدل) از صدر اسلام در جامعه اسلامي و در سطح عامه مردم مطرح بوده است، همچنين علاوه بر مطرح بودن در نظام تکوين و در جو فکري و علمي جهان اسلام، مرحله اجرائي عدل نيز مورد ملاحظه قرار گرفته است. يک نفر مسلمان از بديهيات اوليه انديشههاي اسلامي اجتماعيش، اين بوده که امام و پيشوا و زعيم بايد عادل باشد، قاضي بايد عادل باشد، شاهد محکمه بايد عادل باشد، شاهد طلاق يا رجوع بايد عادل باشد. و از نظر يک مسلمان شيعي امام جمعه و جماعت نيز بايد عادل باشد. هر مسلمان همواره در برابر پستهايي که يک مقام عادل بايد اشغال کند احساس مسئوليت ميکرده است. اين جمله رسول اکرم زبانزد خاص و عام است: «افضل الجهاد کلمة عدل عند امام جائر» و چه شهامتها و حماسهها که اين جمله کوتاه آفريده است.