مفهوم تقوي

حال که اهميت و ضرورت تقوي را شناختيم، ببينيم مفهوم تقوي چيست. «راغب اصفهاني» مي‏گويد:

الوقايه حفظ الشي‏ء، مما يوذيه و يضره و التقوي جعل النفس في وقايه مما يخاف هذا اتحقيقه، ثم يسمي الخوف تاره تقوي و التقوي خوفا، حسب تسميه مقتضي الشي‏ء، بمقتضيه و المقتضي بمقتضاه و صار التقوي في تعاريف الشرع حفظ النفس مما يوثم و ذلک به ترک المحظور[1].

وقايه عبارت است از محافظت يک چيزي از هر چه به آن ضرر و زيان مي‏رساند و تقوي يعني نفس را در وقايه قرار دادن از آنچه بيم مي‏رود. تحقيق مطلب اين است، اما گاهي به قاعده‏ي استعمال لفظ مسبب در سبب و استعمال لفظ سبب در مسبب، خوف به جاي تقوي و تقوي به جاي خوف استعمال مي‏گردد. تقوي در عرف شرع يعني نگهداري نفس از آنچه انسان را به گناه مي‏کشاند و ترغيب مي‏کند به اينکه ممنوعات و محرمات را ترک کند.[2].

از اين بيان و ديگر بيانات وارده در زمينه‏ي تقوي (بالاخص بيانات امامان

[صفحه 64]

معصوم عليهم‏السلام) مي‏فهميم که تقوي به معناي خود نگهداري، مراقبت، کنترل نفس و حاکميت و تسلط بر نفس است، نه به معناي پرهيزگاري که عده‏اي از راحت طلبان منزوي طلب، شعار خود قرار داده و تقواي اسلامي را که با ستيز و نبرد همراه است، به کناره‏گيري و پرهيز از جامعه و امت اسلامي توجيه و تاويل مي‏کنند.

برخي از محققين تقوي را به معناي «خوف» و ترس گرفته‏اند و معتقدند تقوي در اصطلاح شرع به معناي خوف و ترس است.

به نظر ما با توجه به مجموع آيات و روايات وارده، تقوي به اين معني هم صحيح نيست، زيرا در قرآن مي‏خوانيم:

کتب عليکم الصيام کما کتب علي الذين من قبلکم لعلکم تتقون[3].

روزه بر شما مقرر شده است چنانکه بر گذشتگانتان مقرر بود، شايد خود نگهداري کنيد.

اگر تقوي به معناي خوف و ترس باشد، مگر روزه‏داري در انسان خوف ايجاد مي‏کند؟ آنگاه چه تناسبي است بين خوف و روزه؟ در حاليکه اگر تقوي به معناي خود نگهداري و تحفظ باشد (که هست)، بين تحفظ و روزه‏داري ارتباط مستقيم وجود دارد، زيرا روزه کلاس تمرين براي تحفظ و خود نگهداري است.

و در جاي ديگر مي‏فرمايد:

اتقوا الله حق تقاته[4].

تقواي الهي را چنانکه شايسته‏ي اوست داشته باشيد.

روشن است که در اين آيه نيز اگر تقوي را به معناي خوف بگيريم، آيه معنا و مفهومي پيدا نخواهد کرد، ولي اگر تقوي را به معناي تحفظ و خود نگهداري بگيريم، آيه منظوري روشن و هدفي مشخص (که در ترجمه بيان گرديد) خواهد داشت. و همينطور است آيه‏ي «ان اکرمکم عندالله اتقيکم».

[صفحه 65]

در صورتي که تقوي را به معناي تحفظ و خود نگهداري بدانيم، معناي روشن و مشخصي دارد، برخلاف آنکه به معناي خوف و ترس بدانيم.

صفحه 64، 65.

---

1. المفردات القرآن، ماده‏ي وقي.
2. اگر به فرض، تقوي را به معناي پرهيزگاري نيز بپذيريم، مي‏پرسيم پرهيز از چه چيزي موجب تقوي است؟ اگر منظور محرمات الهي است، در بينش اسلام پرهيز از محرمات به تنهايي کافي نيست. خضوع در مقابل واجبات و عمل به آنان نيز شرط تحقق تقوي است. بر همين اساس است که مي‏گوييم تقوي به معناي تحفظ و خود نگهداري است. اين معنا، هم در برگيرنده‏ي اجتناب از محرمات الهي است و هم خضوع در مقابل واجبات و عمل به فرايض ديني.
3. سوره‏ي بقره، آيه‏ي 182.
4. سوره‏ي آل عمران، آيه‏ي 102.